Η Διασπορά των
Μανιατών
Του Δικαίου Βαγιακάκου,
Επιτίμου Γεν Δ/ντού του Ιστορικού
Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, Προέδρου
της Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών
(Ομιλία στο Σύλλογο
Μανιατών Καλαμάτας, στις 13.02.2001, όπου
τιμήθηκε για τη προσφορά του).
Το
θέμα της ομιλίας μου είναι: Η διασπορά
των Μανιατών. Πολύ ασχολούμαι με αυτό.
Είναι όμως μεγάλον και δύσκολον. Πλήρης
ανάπτυξις αυτών εις την μικράν σήμερον
ομιλίαν μου είναι αδύνατος. Θα
περιορισθώμεν μόνον εις την Μεσσηνίαν
και κυρίως εις την Καλαμάταν και εις
άλλην ευκαιρίαν θα έχωμεν την
δυνατότητα της ευρυτέρας εκθέσεως
αυτού. Αναφέρω μόνον τα ονόματα των
τόπων όπου εγκατεστάθησαν Μανιάται.
Ούτω, εκτός Ελλάδος εις Βενετίαν,
Λιβόρνον, Τεργεστην, Τοσκάνην, Κορσικήν,
Σαρδηνίαν, Μινόρκαν, Κάτω Ιταλίαν (Λέτσε,
Καλαυρίαν, Τάραντα), Ιστρίαν και
Φλώριδα Αμερικής (1767). Εις Μικράν
Ασίαν, εις Βουρλά, Βουτσάν,
Μπουρνόβαν, Κορδελιό, Νυμφαίον,
Σεβδόκιοϊ, Αϊβαλϊ, Κασαμπάν, Σμύρνην,
Πισκιοχώρια Προύσας και Κουβούκλια. Εντός
Ελλάδος εις Ζάκυνθον, Κέρκυραν,
Χιμάραν Β. Ηπείρου, Ασβεστοχώρι
Θεσσαλονίκης, Λίμνην Ιωαννίνων,
Τρίκερι Θεσσαλίας και τας νήσους
Σπέτσας, Ύδραν, Σάμον, Φούρνους, Ικαρίαν,
Μήλον, Μύκονον, Τήνον, Εύβοιαν και
Κύθηρα.
ΟΙ ΜΑΝΙΑΤΕΣ ΣΤΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑ -
ΚΑΛΑΜΑΤΑ
Εις την Μεσσηνίαν λοιπόν
έχομεν δύο παλαιά και χαρακτηριστικά
ονόματα χωρίων, τα οποία ιδρύθησαν από
αποίκους Μανιάτας κατά τους χρόνους
της Φραγκοκρατίας και αναφέρονται εις
το Χρονικόν του Μορέως περί το 1310.
Το ένα είναι η Μικρομάνη, η
οποία αναγράφεται εις το γαλλικόν
κείμενον του Χρονικού (§741, 762 κ.ά.) και
εκλήθη ούτω κατ' αντίθεσιν προς την υπό
του Χρονικού μαρτυρουμένην Μεγάλην
Μάιναν, την σημερινήν δηλαδή Μάνην. Ο
ακριβής χρόνος της ιδρύσεώς της είναι
άγνωστος. Υπό των Τούρκων εκαλείτο
Κουτσούκ Μάνη.
Έτερον χωρίον είναι το
λεγόμενον Μανιατοχώρι, πλησίον του
χωρίου Πλάτανος της Πυλίας, όπου ο
Φράγκος ηγεμών Μισίρ Νικόλαος «εποίησεν
στην χώραν του Μανιατοχωρίου μικρόν
καστέλλιν δια φύλαξιν του τόπου του
κατά των Βενετίνων».
Το Χρονικόν της ελληνικής
διασποράς κατά την περίοδον της
Τουρκοκρατίας είναι από τας πλέον
δραματικάς και αγνώστους σελίδας του
Ελληνισμού. Εις την περίοδον αυτήν
εντάσσεται και η μεγάλη διασπορά των
Μανιατών και η εγκατάστασις αυτών εις
την Μεσσηνίαν και μάλιστα εις την
Καλαμάταν. Εκ τούτων, μερικοί έγιναν
άρχοντες και πρόκριτοι της Καλαμάτας,
αποκτήσαντες πλούτον, αλλά και
πολιτικήν ισχύν ακόμη και μεταξύ των
Τούρκων. Ο σημαντικώτερος τούτων ήτο ο
πρόκριτος Παναγιώτης Μπενάκης (1720-1771), ο
οποίος κατήγετο από το χωρίον Βάθεια
της Μέσα Μάνης και ήτο εγγονός του επί
της Βενετοκρατίας περιβόητου πειρατού
Λιμπεράκη Γερακάρη. Ο Παντελής
Κοντογιάννης γράφει ότι ο Μπενάκης ήτο
ο πλουσιώτατος πάντων των εν
Πελοποννήσω, ου μόνον των Χριστιανών
αλλά και των Τούρκων, απέλαυε δε της
ευνοίας των Τούρκων και όλων των
πασάδων. Πάντες εφρόνουν ότι εν
Πελοποννήσω ο Μπενάκης ηδύνατο να
εξεγείρη ή να ειρηνεύση τους Μανιάτας
κατά βούλησιν. Μόνον αυτός εδικαιούτο
να εμφανίζεται εις την αυλήν του πασά
μετά πολυαρίθμου ακολουθίας.
Εδώ εις
την σημερινήν πλατείαν Μαυρομιχάλη, η
οποία τότε ωνομάζετο Φυτειά, ένεκα της
μεγάλης φυτείας δένδρων, έκτισε πύργον
ομοιάζοντα με φρούριον. Διεδραμάτισε
πρωτεύοντα ρόλον εις τα Ορλωφικά,
δηλαδή την επανάστασιν της Μάνης το 1770
και δια τούτο, μετά την αποτυχίαν της, ο
Βελή πασάς εκρήμνισε τον πύργον και η
θέσις εκλήθη Παλιόπυργος. Εξ ίσου
σημαντικόν πρόσωπον εδώ ήτο και ο
Παναγιώτης Ψάλτης εξ Αλυκών της Μέσα
Μάνης, όπως μαρτυρείται από έγγραφα του
1734 και 1786. Αναφέρεται τότε και ο Μπενής
Ψάλτης, εξ ου έχομεν το σύνθετον
Μπενιψάλτης- ο πύργος της οικογενείας
ήτο παρά την Φραγκόλιμναν, νοτίως της
πλατείας από το Οίτυλον κατά το τέλος
του 17ου αι. Κατέστη ισχυρά
οικογένεια έχουσα πύργον, αλλά και
μύλον πλησίον εις το ποτάμι της
Καλαμάτας, όπως πληροφορούμεθα από
έγγραφον του 1698. Εκ της οικογενείας
αυτής ο Δημήτριος εχρημάτισε γενικός
προεστός της Πελοποννήσου, μετέβη εις
Ζάκυνθον, εμυήθη εις την Φιλικήν
Εταιρείαν και έλαβε μέρος εις τον αγώνα.
Ο χρόνος όμως ήλλαξε την
μορφήν και τον τρόπον ζωής της
Καλαμάτας και πολλά των παλαιών
ονομάτων εκάλυψεν η λήθη. 'Ερχεται όμως
η Τοπωνυμιολογία, η οποία μελετά τα
ονόματα των τόπων και των κτισμάτων, τα
οποία έχουν το όνομα του ιδιοκτήτου των.
Με οδηγόν λοιπόν τα τοπωνύμια και τας
μαρτυρίας παλαιών εγγράφων ας
επιχειρήσωμεν ένα μικρόν περίπατον ανά
την πόλιν και εις μιαν αναδίφησιν της
ιστορίας του παρελθόντος της Καλαμάτας,
ας αναστήσωμεν τα ονόματα των Μανιατών
που συνδέονται με τοπωνύμια της πόλεως
τα οποία δεν ξέρω πόσοι σήμερον τα
γνωρίζουν. 'Εχομεν λοιπόν ως έγγραφα
μαρτυρούμενα τα τοπωνύμια:
-
Του Μανολέα το
μαγκανοπήγαδο εις την οδόν
Αριστομένους εις το δυτικόν μέρος
της πόλεως·είχε το περισσότερον και
το καλύτερον νερόν
-
Του Καραπατέα το πηγάδι
εις το δυτικόν μέρος της συνοικίας
της Αναλήψεως.
-
Του Μπακέα το πηγάδι επάνω
εις το γήπεδον του Μεσσηνιακού
Συλλόγου.
-
Του Μηλιανίτη το πηγάδι,
εις το ρέμα Καλαμίτσι πλησίον των
στρατώνων.
-
Του Νικητέα το πηγάδι, εις
την οδόν Μούρτζινου-Τρουπάκη.
-
Του Μπακέα ο μύλος, εις το
πρώτον φράγμα του Νέδοντος πλησίον
της θέσεως Λιθωμένο Φίδι.
-
Του Μανολέα ο μπαξές.
Ελέγετο και Κήπος της θεάς Αρτέμιδος.
-
Του Σαλπά το περιβόλι,
καταγόμενου από το Οίτυλον το 1790.
-
Του Μηλιανίτη ο μπαξές. Εις
την τοποθεσίαν Καλαμίτσι ήτο και
λεμονοπερίβολον του Μηλιανίτη.
-
Του Μπουκουβαλέα τα
καλάμια, νοτίως της πόλεως, όπου
σήμερον ο σιδηροδρομικός σταθμός.
-
Του Ρακιτζή η λεύκα,
καταγόμενου έκ της Οροβάς Αβίας.
Του Παγώνη ο Πύργος. Εις την
πάλαιαν συνοικίαν της Υπαπαντής παρά
το Αλεξανδράκειον Νοσοκομείον. Η
οικογένεια Παγώνη κατήγετο εκ
Μαντινείας. Εξ αυτής ο επίσκοπος
Μονεμβασίας Χρύσανθος (1789-1821), ο εύρων
θάνατον εις τας φυλακάς Τριπόλεως μετ'
άλλων προκρίτων. Ο ανεψιός του
Γεράσιμος ήτο γραμματεύς του Πετρόμπεη
και κατόπιν εξελέγη επίσκοπος
Αργολίδος.
Το Μανιατόρρεμα εις το
Ασπρόχωμα, μαρτυρούμενον εις
πωλητήριον του 1788.
Τα Μανιαταΐικα. Εξ εγγράφου
της μονής της Τίμνιοβας του 1728.
Πρόκειται περί της συνοικίας της
σημερινής Φυτειάς. Εις τον Κώδικα της
μονής αναγράφεται: "1728 Καλαμάτα. Την
σήμερον φανερώνω και ομολογώ εγώ η
Γιαννούλα με τον αδελφό μου το Μιχάλη
και βάνομε το σπίτι μας όπου περιέχουμε
εις την Καλαμάτα στην άκρη στα
Μανιαταίικα, κοντά με την αυλή καθώς
βρίσκεται και το βάνομε δια την ψυχή
μας και των γονέων μας εις το μοναστήρι
της Τίμνιοβα".
Το Μανιατοπάζαρο εις την
Κάτω πλατείαν. Το τοπωνύμιον απαντά εις
εν πωλητήριον εργαστηρίου το 1819. Τούτο
σημαίνει ότι εκεί την αγοραπωλησίαν
διαφόρων πραγμάτων ενήργουν μόνον
Μανιάται. Ο Αθανάσιος Πετρίδης,
σχολάρχης εις την Καλαμάταν, το 1875
γράφει τα εξής: «Επί Τουρκοκρατίας αι
Καλάμαι αποτελούν πόλιν έχουσαν το
εξαιρετικόν προνόμιον του να είναι την
ημίσειαν όλως υπήκοος του Οθωμανοίς,
την δε ημισείαν ανεξάρτητον,
αποκειμένην τοις Μανιάταις, οίτινες
έχαιρον, ως γνωστόν προνόμια
ανεξαρτησίας, ώστε η Μανιάτικη μερίς
της πόλεως είχε και αγοράν Μανιατικήν
το Μανιατοπάζαρον και μέχρι σήμερον
ακόμη καλούμενον. Εις την αγοράν αυτήν
κατέφευγον Χριστιανοί της άλλης αγοράς
ή και της πόλεως εν ώρα ανάγκης, οι δε
Τούρκοι δεν ηδύναντο εκείθεν να τους
αφαρπάσωσιν".
Η γειτνίασις της Έξω Μάνης με
την Καλαμάταν και η δυνατότης ευρέσεως
εργασίας είς την εύφορον γην της,
προσήλκυσαν την εγκατάστασιν Μανιατών
ήδη από της εποχής της Τουρκοκρατίας.
Ήδη ο Γάλλος περιηγητής Πουκεβίλ,
επισκεφθείς την Καλαμάταν το 1805, γράφει
ότι εις τα κτήματα της περιοχής
ειργάζοντο Μανιάται.
Εκ των κωδίκων των Εκκλησιών
και των εγγράφων της περιοχής
μαρτυρείται μέγας αριθμός Μανιατών
εγκατεστημένων μονίμως εις την
Καλαμάταν. Αναφέρω μερικά από τον
Κώδικα του ναού του Αγίου Νικολάου
Φλαρίου, ως τα: Παναγιώτης Πικουλάκης
Μαυρομιχάλης, Παναγιώτης Πισκοπέας,
Παναγιώτης Κατσικέας, Νικόλαος
Κουτελέας, Γιαννάκης Καπετανάκης,
Γαλάνης Αναταρέας, Τζανέτος Ποταρέας,
Διονύσης Καπέας, Δραγώνος, Κιτρινιάρης,
Καραπατέας, Νικητέας, Λυκουρέζος,
Κουτουφαρέας, Κουμουνδούρος και πλήθος
άλλων. Μεγαλη εγκατάστασις είναι μετά
την Επανάστασιν, ότε εδημιουργήθη το
Ελεύθερον Κράτος.
Αναφέρομαι εις δύο μόνον
περιπτώσεις. Εις την ίδρυσιν του
Πεταλιδίου κατά πρώτον. Δια βασιλικού
διατάγματος της 1Ο Νοεμβρίου 1834
παρεχωρήθη εις τον συνταγματάρχην
Νικόλαον Πιεράκον Μαυρομιχάλην
έκτασις εις την περιοχήν του
Πεταλιδίου, όπου εγκατεστάθησαν
περισσότεροι από 200 οικογένειαι
Μανιατών. Το σχέδιον της πόλεως
εχαράχθη υπό των Βαυαρών Κόλμαν και
Στρόουβ. Περί του εποικισμού αυτού
έγραψα εις ειδικήν μελέτην.
Και τελειώνομεν τον
περίπατόν μας με μίαν αναφοράν ότι και
εις τα Φιλιατρά έχομεν εγκατάστασιν
Μανιατών. Εξ αυτών, ο από Δολών της
Αβίας Αντώνιος Μιχαλακέας προώδευσεν
πολύ εκεί και έγινε ιδιοκτήτης και
διευθυντής εφημερίδος «Η Πρόοδος των
Φιλιατρών» την οποίαν ετύπωνεν εις
ιδιόκτητον πιεστήριον από του 1893-1914.
Αγαπητοί συμπατριώται,
Ηκούσατε πόσον μεγάλη ήτο
πριν από σας η εγκατάστασις των
συμπατριωτών μας εδώ εις την Καλαμάταν,
οι οποίοι ειργάσθησαν, προώδευσαν,
ευρισκόμενοι εις αγαστήν συνεργασίαν
με τους εντοπίους. Η Εταιρεία Λακωνικών
Σπουδών θα είναι πάντοτε εις το πλευρόν
σας, εγώ δε θα σας ενθυμούμαι "έστ' αν
γόνυ θαλερόν η".
Σας ευχαριστώ.
|