Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα λαϊκά λιθανάγλυφα της πύλης και της εκκλησίας των Άγιων Ταξιαρχών στην Αρεόπολη Μάνης¹. Η πύλη χρονολογείται στα τέλη του 18ου αι. καθώς συνάγεται από σωζόμενη επιγραφή 1798 : ΟΧΤΒ 19.

Στην σημερινή ανακοίνωση δεν θα εξετάσωμε τους εικονογραφικούς τύπους των απεικονιζόμενων θείων μορφών, οι οποίοι (τύποι) άλλωστε, δεν ξεφεύγουν από τους καθιερωμένους όπως τους διεμόρφωσε η μεταβυζαντινή παράδοση και καθώς έγιναν γνωστοί από πολλαπλά, κυρίως ζωγραφικά παραδείγματα ή από κείμενα, π.χ. την Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης του Διονυσίου του εκ Φουρνά.

Θα μας απασχολήσουν ωρισμένα επί μέρους στοιχεία πού παρουσιάζουν Ιδιομορφίες λόγω του συμβολισμού των, στοιχεία οφειλόμενα αποκλειστικά στην επίδραση καθολικών και πανάρχαιων αρχών της λαϊκής τέχνης στους λαϊκούς νεοέλληνες λιθοξόους και λιθογλύπτες πού εργάσθηκαν στην πύλη. Επίσης η δομή και η μορφολογία της εννοίας sacer, η εφαρμογή της στην νεοελληνική λαϊκή τέχνη καθώς και η επισήμανση και η δυνατή ταυτόχρονη ύπαρξη των εννοιών sacer και profanus σε ένα και το αυτό λαϊκό αντικείμενο.

Περιγραφή:Το γλυπτό υπέρθυρο υπ' αριθ. 1 (εικ. 1, 2, 3) απεικονίζει στο πρόσθιο τμήμα σαν σε «μετόπη» το ζεύγος των Ταξιαρχών Γαβριήλ και Μιχαήλ σε στάση μετωπική. Τα πρόσωπα ολοστρόγγυλα με έντονα τα περιγράμματα των οφθαλμών. Δεξιά και αριστερά έφιπποι άγιοι πλάι στην αριστερή μορφή διαβάζουμε ΓΙΟΡΓΙΟΣ, στην δεξιά ΘΕΟΔΟΡΟΣ.

Ο Άρχων Μιχαήλ εικονίζεται ως φύλαξ - φορών, όπως στην Ερμηνεία της Ζωγρ. Τέχνης του Διονυσίου του εκ Φουρνά², στρατιωτικόν φόρεμα εζωσμένος με ζώνην χρυσή καί βαστών εις τας χείρας κοντάριον —. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ωρισμένες επί μέρους λεπτομέρειες: στον κορμό του Μιχαήλ αποδίδεται κεφαλή μεγάλων διαστάσεων. Κεφαλές ανθρώπινες επαναλαμβάνονται ανά μία στο τμήμα πού περιέχεται ανάμεσα στα γόνατα και στους άκρους πόδες.

Στο υπέρθυρο υπ’ αριθ. 2 (εικ. 4), προερχόμενο από την πύλη, διακρίνονται οι μορφές των Ταξιαρχών ανάμεσα σε οικοσηματική σύνθεση έντονης ((δυτικής)) επιδράσεως. Την τελευταία αποτελούν στο κέντρο δικέφαλος πλαισιούμενος από δύο ζώα. Πάνω από κάθε ζώο δύο κεφαλές που επαναλαμβάνουν την στρογγυλότητα όλων των κεφαλών των λιθαναγλύφων καθώς και το διαπεραστικό βλέμμα. Τις κεφαλές περιβάλλει ακτινωτό πλαίσιο. Κάτω από την μορφή του δικέφαλου παρέχεται η χρονολογία 1798 : ΟΧΤΒ 19.

Η μορφή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ κρατεί με το αριστερό βρέφος - προσωποποίηση ψυχής - ενώ με το δεξί ανυψώνει σπαθί.

Στο 2ο λιθανάγλυφο ο Αρχάγγελος δεν εμφανίζεται υπό την Ιδιότητα του φύλακος, αλλά σαν ψυχοπομπός, Καΐλιώτης (Σύμη), Κουρκουνιώτης³.

Και εδώ ο κορμός αποδίδει κεφαλή με ζωόμορφα χαρακτηριστικά. Μικρότερες κεφαλές επαναλαμβάνονται στις κνήμες. Ανθρώπινα κεφάλια επιστέφουν την πύλη στα δύο της άκρα, ενώ στο κέντρο της επιστέψεως υπάρχει λιθανάγλυφο με χερουβίμ δεξιά και αριστερά του τελευταίου από ένα πουλί με ανοικτές τις πτέρυγες.

Αξιοσημείωτη είναι η απόδοση της ανθρωπίνης κεφαλής στον κορμό και το τμήμα πού περιέχεται στο γόνατο και κάτω απ’ αυτό. Καθώς υπεστηρίξαμε σε άλλη εργασία⁴, η κεφαλή αποτελεί έδρα δυνάμεως και ζωής, ακόμη pars pro toto. Σύμφωνα με τις αρχές της ομοιοπαθητικής μαγείας η εικόνα ενός όντος μετέχει των ιδιοτήτων του πραγματικού και αποδίδει την προσωπικότητά του. Αποδοσμένη στην πέτρα η κεφαλή κρατά τις ιδιότητες και την δύναμη της πραγματικής, δηλ. στην προκειμένη περίπτωση η τεχνητή κεφαλή ανθρώπου η ζώου παραμένει pars pro toto, έδρα της ζωής και της ψυχής, της προσωπικότητας και των ενεργών δυνάμεών της.

Η εικαστική λαϊκή τέχνη έχει δώσει συχνά παραδείγματα μορφών «στηθοκεφάλων», «στηθοπροσώπων» ήδη από την Νεολιθική εποχή μέχρι τον Μεσαίωνα. Ο κορμός καθώς και άλλα μέλη του ανθρωπίνου σώματος στην λαϊκή αντίληψη θεωρείται έδρα της ζωής και της ψυχής του ανθρώπου.

Παραδείγματα νεοελληνικά λαϊκά από τον χώρο της Αργυροχοΐας (εκτός των συχνών παραδειγμάτων των γνωστών από την μεταβυζαντινή λαϊκή Ζωγραφική και Λιθογλυπτική) πού χρονολογώ στα μέσα και στα τέλη του 19ου αι., επεσήμανα:

1) στην παλάσκα υπ' άριθ. 4446 του Εθνικού - Ιστορικού) Μουσείου Αθηνών, όπου η μορφή της Αθηνάς παρουσιάζει στον κορμό κεφαλή μεγάλων διαστάσεων και

2) στο κιουστέκι υπ' άριθ. 1886 του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος (Ναύπλιο). Στην τελευταία περίπτωση έχομε απεικόνιση κεφαλής στον κορμό του Αγ. Γεωργίου.

Στη συνέχεια η απόδοση κεφαλών στην μορφή του Μιχαήλ στον χώρο πού περιέχεται ακριβώς κάτω απ’ το γόνατο είναι ομοίως χαρακτηριστική. Το γόνατο επίσης αποτελεί έδρα δυνάμεως⁵, αρχή γνωστή από την αρχαιότητα συνδεόμενη με πλήθος Ιεροτελεστιών πού έχουν σχέση με τεκνογονία, τοκετός υιοθεσία⁶. Οι αρθρώσεις παρέχουν τη δυνατότητα στο κακό να εισχωρήση πρόκειται για αντίληψη γνωστή ήδη στην αρχαιότητα⁷.

Για λόγους προφυλακτικούς το τμήμα αυτό του σώματος φέρει συμβολικό διάκοσμο. Στην αρχαιότητα οι κνημίδες φέρουν στο γόνατο γοργόνειο ή προσωπείο λέοντος.

Από τον θησαυρό της Letnica (4ος - 3ος αι. π.Χ.) (Βουλγαρία)⁸ προέρχεται ανάγλυφο μορφής πολεμιστού με πρόσωπο στην θέση του γονάτου. Σε τάμα νεοελληνικό της Συλλογής Γ. Γκούτη (εικ. 6) πρόσωπα εικονίζονται στην ίδια θέση. Το ανάγλυφο του Μιχαήλ στην Αρεόπολη παρουσιάζει στην θέση των κνημίδων πρόσωπα.

Συνοψίζοντας τα στοιχεία πού αναφέρθηκαν στην περιγραφή θα μπορούσαμε να παρατηρήσωμε τα έξης:

Χαρακτηριστικά γενικά:
1) Μετωπικότης. Οι κεφαλές απεικονίζονται κατ’ ενώπιον. Η μετωπικότης σημαίνει επιβολή, αμεσότητα παρουσίας. Καθώς παρατηρεί ο Levy-Bruhl⁹: deja dans un regard direct on pense qu’ il y a quelque chose qui porte malheur.

Ο μαγικός φόβος ακριβώς του βλέμματος ωδήγησε συχνά την Τέχνη στην απόδοση κεφαλών εκ του πλαγίου (pofil).

2) Πολλαπλασιασμός της κεφαλής. Πρόκειται για ενισχυτική, πιστεύω, επανάληψη. Ό πολλαπλασιασμός αυτός της κεφαλής, η πολυκεφαλία, αρχή παρατηρημένη σε παγκόσμια κλίμακα, σημαίνει απειρία δυνάμεως, παντογνωσία, πανταχού παρουσία¹⁰.

3) Ανάμειξη ζωικών και ανθρωπίνων χαρακτηριστικών. Η κεφαλή στον κορμό του Μιχαήλ στο λιθανάγλυφο υπ’ αριθ. 2 φέρει έντονα τα ζωόμορφα χαρακτηριστικά με δασύ τρίχωμα στα μάγουλα. Πρόκειται για πανάρχαιη αντίληψη, γνωστή στην λαϊκή Τέχνη όλων των λαών, που βρίσκει την εφαρμογή της σε πολλαπλά παραδείγματα νεοελληνικής λαϊκής Τέχνης ιδίως της Αργυροχοΐας (σε πόρπες - κιουστέκια).

Η ανάμειξη ζωικών χαρακτηριστικών κάμνει αποκρουστικώτερη την εμφάνιση της κεφαλής και πολλαπλασιάζει την αποτρεπτική δύναμή της. Με άλλα λόγια στην λαϊκή αντίληψη η δυσμορφία, η ασχήμια γενικώτερα, ξεχωρίζει αυτούς πού την εκδηλώνουν και συνάμα τους καθοσιώνει. Είναι γνωστό από μαρτυρία του Eliade¹¹ πώς στην φυλή των Ινδιάνων Ojibway πολλοί αποκαλούνται, μάγοι χωρίς οι ίδιοι να το επιδιώκουν, απλώς και μόνον επειδή παρουσιάζουν εξωτερική ασχήμια ή δυσμορφία. Γενικά στην ίδια φυλή όσοι ασκούν τα χρέη μάγου, έχουν μια εμφάνιση αποκρουστική.

4) Η ανάμειξη των εννοιών sacer και profanus στο ίδιο έργο. Από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσματα της νεοελληνικής λαϊκής Τέχνης αποτελεί η ανάμειξη και κάποτε ταύτιση των εννοιών sacer  και profanus. Ήδη, σχολιάζοντας στο Βιργίλιο την έκφραση auri sacra fames o Servius (ad Aen. III, 75) παρατηρεί ότι η λ. sacer μπορεί να σημαίνη συγχρόνως ανίερος και όσιος, Ιερός. Ο Ευστάθιος (ed Iliadem XXIII, 429) παρατηρεί την ίδια διπλή έννοια του άγιου πού μπορεί να εκφράζη συγχρόνως την ιδέα του καθαρού και του μολυσμένου.

Αυτή ή διπλή υπόσταση της εννοίας sacer παρατηρείται ευρύτατα ιδιαίτερα στους πρωτογόνους. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα πολύμορφο σύνολο από δεισιδαίμονες πίστεις και θεωρίες πού αναφέρονται στο θρησκευτικό φαινόμενο και πού βρίσκουν την εφαρμογή τους και στην τέχνη. Καθώς παρατηρεί Roger Caillois¹² πρόκειται για μια «complexite labyrinthique»

Στην νεοελληνική λαϊκή τέχνη δεν υπάρχει έκφραση καθαρά και αποκλειστικά θρησκευτική. Μαγικά στοιχεία απαντώμενα συνεχώς δένονται αναπόσπαστα με έννοιες θρησκευτικής φύσεως. Οι θεωρούμενες «θείες» μορφές της λαϊκής τέχνης προκαλούν μονίμως τον τρόμο με τον τονισμό του «φοβερού» στην μορφή. Με άλλα λόγια δεν υπάρχει έκφραση καθαρά και αποκλειστικά θρησκευτική καθώς το φοβερό ταυτίζεται με το θείο.

Στην προκειμένη περίπτωση του λαϊκού γλυπτού από την Αρεόπολη η από την φύση της θεία μορφή του Αρχαγγέλου είναι μια μορφή πού καθηλώνει με το διαπεραστικό βλέμμα, το τρομερό στην έκφραση καθώς επίσης και με τα επί μέρους στοιχεία των επαναλαμβανόμενων ανθρωπίνων ή ανθρωπομόρφων κεφαλών σε καίρια σημεία του σώματος και δεν θυμίζει σε τίποτα την «υψηλή» ή «ανώτερη», που είναι δημιούργημα της προσωπικότητας και που εξυπηρετεί, ως γνωστόν, υψηλούς σκοπούς του πνευματικού βίου ή που επιδιώκει να εκφράση την εσωτερική ανάγκη πού νοιώθει ο καλλιτέχνης για να εξωτερικεύση το ψυχικό του περιεχόμενο, την πίστη του.

Το ρωμαλέο στην εκτέλεση και η συγκέντρωση στο ίδιο έργο πλήθος αρχών πού διέπουν την νεοελληνική λαϊκή τέχνη κατατάσσουν τα λιθανάγλυφα από την Αρεόπολη ανάμεσα στα χαρακτηριστικότερα νεοελληνικά λαϊκά γλυπτά. Των γλυπτών αυτών ή Μάνη έχει να επιδείξη ένα τεράστιο σε σύνολο, σχεδόν απρόσιτο ακόμη στην Επιστήμη, υλικό, πού ευχής έργον θα ήταν να συγκεντρωθή τουλάχιστον φωτογραφικά ώστε να γίνη ευχερέστερα η επιστημονική του εκμετάλλευση.

Επίμετρο. Θεωρώ χρήσιμη την παρουσίαση του μεταβυζαντινού τάματος της Συλλογής του Γ. Γκούτη. Πρόκειται για αντικείμενο (εικ. 6) λαϊκό αξιολογώτατο λόγω του συμβολισμού των απεικονιζόμενων επί μέρους σχημάτων. Παρουσιάζει, όπως τα λιθανάγλυφα από την Αρεόπολη, τα ίδια πρόσωπα πού περιέχονται ακριβώς κάτω από τα γόνατα. Το τάμα αποτελείται από έλασμα που έχει σχήμα επίμηκες, με περίγραμμα ακανόνιστο και δύο οπές αναρτήσεως που σώζονται στο πάνω μέρος (συν. μήκος 19 εκ., μέγιστο πλάτος 11,5 εκ.)· διασώζει το κάτω τμήμα ανθρωπινής μορφής και συγκεκριμένα μέρος του ρούχου πού παρουσιάζει έδαφος λεπιδωτό με ένδειξη στα πλαϊνά τελειώματα διπλής (σε κάθε μεριά) πτυχής πού δίνεται σε σχετικό ανάγλυφο. Απεικονίζονται τα κάτω τμήματα των ποδιών από τα γόνατα και κάτω. Κάτω από τα γόνατα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, χωρίς να σημειώνεται το περίγραμμα του προσώπου αποδίδεται το παχύ μουστάκι, με δύο ευθείες το στόμα, τα φρύδια με διπλή καμπυλωτή γραμμή και η μύτη. Πάνω από τα γόνατα μικροί κύκλοι αποδίδουν πλαίσιο. Το ίδιο πλαίσιο επαναλαμβάνεται στο τρίτο πρόσωπο που αποδίδεται στο σωζόμενο τμήμα του ρούχου.

Γύρω γύρω στο κάτω μισό του ελάσματος σημειώνονται μικροί κύκλοι. Άλλοι απ’ αυτούς φέρουν στροβιλορόδακα, άλλοι παρουσιάζουν μικρή στρογγυλή εμβάθυνση.

Τον φιλότεχνο κύριο Γ. Γκούτη ευχαριστώ θερμά για την ευγενική παραχώρηση για δημοσίευση του σημαντικού τούτου τάματος.

Παραπομπές
1. Η φωτογραφία υπ' αριθ. 4 προέρχεται από το Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου Λαϊκής Τέχνης Αθηνών. Οι φωτογραφίες υπ' αριθ. 1-3,5 από το Φωτογραφικό Αρχείο του αρχαιολόγου - αρχιτέκτονος κυρίου Αργύρη Πετρονώτη. Το ανάγλυφο υπ' αριθ. 1 απεικονίζεται και στο βιβλίο των Δημήτρη Παπαδήμου - Γιώργου Μανουσάκη, «Η Ελλάδα που φεύγει», 1974· βλ. και Πάτρικ Λη, Φέρμορ, «Μάνη’, 1976² σσ. 87 -88.
2. Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της Βυζαντινής Ζωγραφικής Τέχνης, 1976³, βλ. σσ. 46, 58, 59, 174, 231 και 283 όπου και αναφέρεται: εις τον ναόν τον αρχιστράτηγον Μιχαήλ όταν τον ποίησες καβαλλάρην επί το πρόθυρον τον ναού στίχοι. Έφιππον ορατέ με οι προσιόντες ρομφαίαν εσπασμένην χειρί κατέχων στίφη βαρβάρων εκδιώκω και πλήττω εμού δε ναού υπάρχω φύλαξ μέγας ο βουληθείς δε καταδικάσαι τούτον την ρομφαίαν μου κατ’ αυτού επιστρέψω.
3. Γ.Α. Μέγα, Ελληνικαί Εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας 1963, σ. 28.
4. Κατερίνας Γ. Κορρέ, Η ανθρωπινή κεφαλή θέμα αποτρεπτικό στην νεοελληνική λαϊκή τέχνη, 1978.
5. W. Deonna, Le Symbolisme de l’ Oeil, 1965, σ. 79.
6. E. Hoffman – Krayer, Handworterbuch des Deutschen Aberglaubens, IV 1931/1932, Κnιe, στ. 1572.
7. Plinius, Hist. Nat., XI κεφ. 103 «Namque in ipsa genus utriusque commissura, dextra lae vaque, a priore parte gemina quaedam buccarum inanitas inest; qua perfossa, spiritus fugit».
8. Atanas Boschkov, Die Bulgarische Volkskunst, 1972, σ. 124.
9. Lucien – Levy –Bruhl, Le surnaturel et la nature dans la mentalite primitive, 1963, σ. 184.
10. W. Deonna, ε.α., σ. 123 και REG XXVIII, 1915, σ.34·- Cambell, The Hero with a thousand Faces, The Bollingen series, XVII, Pantheon Books, 1949.
11. Mircea Eliade, Traite d’ Histoire des Religions, 1970, σ.29.
12. L’ homme et le sacre έ.ά., σσ.11-12 βλ. και Eitran, Ambivalenza, La Parola del Passato V 1950, σ.185·επίσης Mircea Eliade, Traite d’ Histoire des Religions, ε.α., σ.26.