του Νικολάου Δρανδάκη, Ομότιμου Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών

Γλυπτική
Κατά τα μεσοβυζαντινά χρόνια η διακοσμητική γλυπτική γνώρισε στη Μάνη σημαντική ακμή. Ίσως σ' αυτή συνέβαλαν οι άφθονοι, τεφροί, σκληροί μαρμαρόλιθοι, οι διάσπαρτοι στον τόπο. Από τον 11ο αι. ξέρομε και τα ονόματα μαρμαράδων, που υπογράφουν τα έργα των, του Νικήτα «από χόρα Μαΐνης» με γλυπτά χρονολογημένα στο 1073-74 και στο 1075(1) και του μάστορος Γεωργίου, ο οποίος χαράσει το όνομα και τη χρονολογία 1079 στο γλυπτό του(2). Είναι γνωστός και κάποιος Μιχαήλ, αλλά δεν ξέρομε πότε ακριβώς έζησε.

Ανάγλυπτοι είναι στη Μάνη οι μαρμάρινοι ελκυστήρες, πλάκες αγίων Τραπεζών, γείσα που περιέχουν το εσωτερικό ναών, κιονόκρανα, υδροροές, μαρμάρινα φράγματα παραθύρων, περίθυρα ή πλαίσια παραθύρων, ένας διαλυμένος σήμερα άμβωνας και προ πάντων μαρμάρινα τέμπλα, ακέραια ή διαλυμένα τόσο πολλά, όσα δεν ξέρω σε καμμιά άλλη περιοχή του ελλαδικού χώρου. Των γλυπτών της Μάνης ετοιμάζω την έκδοση. Ήδη έχουν συμπληρωθεί οι περιγραφές έχουν γίνει πολύ προσεγμένα σχέδια, τα τελευταία από την διδάκτορα αρχιτέκτονα κ. Πόπη Θεοχαρίδου. Ελπίζω να βρω το κουράγιο να ολοκληρώσω την προετοιμασία της εκδόσεως.

Εκτός των γλυπτών που μνημονεύτηκαν πιο πάνω χρονολογημένα είναι και τμήματα τέμπλων: στον Άγιο Νικόλαο Λάγιας(3) (1121) που εξαφανίστηκε, όπως πληροφορούμαι, πρόσφατα, και στην Αγία Τριάδα του χωριού Μπρίκι(4) (1122). Ευνόητο πως τα χρονολογημένα αυτά κομμάτια είναι χρησιμότατα για την χρονολόγηση με συγκρίσεις άλλων, που δεν ξέρομε πότε σκαλίστηκαν. Τα γλυπτά του Νικήτα παρουσιάζουν στο ίδιο έργο τεχνική ανάμικτη·είναι επιπεδόγλυφα ή έξεργα με τομή πρισματική. Τα επί μέρους διακοσμητικά στοιχεία που χρησιμοποιεί απαντούν είτε σε λαμπρά ελλαδικά μνημεία, όπως είναι το καθολικό της Μονής του Οσίου Λουκά, είτε σε κτήρια της Κωνσταντινουπόλεως ή εξαρτημένα από την τέχνη της.

Η φωτογραφία δείχνει το καλής τέχνης επιπεδόγλυφο τέμπλο του «Αγίου Πέτρου» Γαρδενίτσας, όπως το ανασυγκρότησε σε σχέδιο η επιδεξιότητα της κ. Θεοχαρίδου. Το τέμπλο πρέπει να ταχθεί κοντά στα χρονολογημένα σπόλια του Αγίου Νικολάου Λόγιας και της Αγίας Τριάδος στο Μπρίκι. Πολύ σπάνιες λεπτομέρειες διακρίνουν τα τέμπλα της Επισκοπής και της Αγήτριας, που ανάγονται, νομίζω στο τέλος του 12ου αι. Το πρώτο πάνω από την Ωραία Πύλη σχηματίζει πεταλόμορφο τόξο(5) και το άλλο, τόξο απλό, στηριζόμενο άλλοτε σε οκτάπλευρους κιονίσκους. Σήμερα το τόξο της Αγήτριας είναι κτισμένο σε τοίχο. Η τωρινή όμως μορφή των πυλών Προθέσεως και Διακονικού, που έχουν ορθογώνιο γλυπτό περίθυρο(6), μάλλον είναι η αρχική, όπως και στο τέμπλο της μεταγενέστερης Ευαγγελίστριας του Μυστρά (ίσως των αρχών του 15ου αι.).

Είναι γνωστά τα επιθήματα στους ναούς της Μεταμορφώσεως στη Νομιτζή και του Αγίου Δημητρίου στα Δύο Πηγάδια της Πλάτσας, με τα ιδιότυπα γλυπτά θέματα, μεταξύ των οποίων δεμένα σε δένδρο αντιμέτωπα λιοντάρια(7). Σε επίστημα του προστώου στον Άγιο Νικόλαο της Χαριάς έχει σκαλιστεί το παραμύθι ενός κόκκορα και δύο αλεπούδων(8).

Στο ναό τέλος Αγίου Ιωάννου Κούνου είναι εντοιχισμένα θωράκια άμβωνα, προερχόμενα προφανώς από τη Βασιλική στο Τηγάνι, στην οποία βρέθηκε παρόμοιας τέχνης απότμημα(9). Τα θωράκια φέρνουν στο νου τον ανώτερης τεχνικής παραλλάσσοντα διάκοσμο θωρακίου του άμβωνα της Cattedrale του Torcello(10).

Έγινε νομίζω φανερό πόσο πολλά βυζαντινά μνημεία σώθηκαν στη Μάνη. Ήδη το 1981 ο Ακαδημαϊκός Μανόλης Χατζηδάκης στον εισιτήριο λόγο του στην Ακαδημία Αθηνών υπογράμμισε το πλήθος των(11). Έχω τη γνώμη πως η διατήρησή των οφείλεται στο γεγονός ότι Τούρκοι δεν εγκαταστάθηκαν μόνιμα ποτέ στην περιοχή.

Παραπομπές
1. Ν.Β. Δρανδάκη, Νικήτας Μαρμαράς (1075) Δωδώνη Α', 1972, σ. 21-44, Ο ίδιος. Άγνωστα γλυπτά της Μάνης αποδιδόμενα στο Μαρμαρά Νικήτα ή στο εργαστήρι του ΔΧΑΕ στο Δ' τόμ. Η', 1975-1976, σ. 19-27 και ο ίδιος, Δύο Βυζαντινές ενεπίγραφες πλάκες άγιας Τράπεζας σε ναούς της Μεσσηνιακής Μάνης, Μνήμη Γωργίου Ι. Κουρμούλη, Αθήναι 1980 τ. ανατύπου 1-3.
2. Ο ίδιος, Η επιγραφή του μαρμάρινου τέμπλου στη Φανερωμένη της Μέσα Μάνης (1079), ΑΕ 1979 σ. 218-225.
3. ΠΑΕ 1978 σ. 179-181.
4. Ν. Β. Δρανδάκης, Ο ναός της Αγίας Τριάδος στο Μπρίκι της Μάνης (1708) με τα πολλά εντοιχισμένα γλυπτά, Δακ. Σπ. 1' (1990) σ. 113.
5. Ο ίδιος, ΒυΖαντιναί τοιχογραφίαι της Μέσα Μάνης πίν. 54, 55β.
6. Ν.Β. Δρανδάκη. Έρευνα εις την Μάνην. ΠΑΕ, 1977. σ. 216-217.
7. Ο ίδιος, Ο ναός της Μεταμορφώσεως στη ΝομιτΖή και τα ανάγλυφα επιθήματα των κιόνων του, Βυζαντινά 13^ος, 1985 σ. 599-617.
8. Ο ίδιος, Ανάγλυπτος παράστασις βυζαντινού μύθου, ΕΕΒΣ ΛΘ '- Μ, 1972-1973, σ. 659-674.
9. ΠΑΕ 1984. Α' πίν. 149α (τμήμα προσκυνηταρίου).
10. ΠΑΕ 1974 σ. 137-138 και πίν. 108δ. Το θωράκιο του Torcello βλ. στον Ο. Μ. O.M. Dalton, Byzantine Art and Archaeology (1911), όπου χρονολογείται στον 11ο αι.
11. Η μνημειακή Ζωγραφική στην Ελλάδα, ποσοτικές προσεγγίσεις, Πρακτ. Ακαδ. Αθηνών 56 (1981) σ. 384.