Σωτήρας Γαρδενίτσας

Ο Σωτήρας της Γαρδενίτσας

του Νικολάου Δρανδάκη, καθηγητή Πανεπιστημίου

Ο δίστηλος, τρουλλαίος, σταυροειδής ναός με τις ωραίες αναλογίες είναι γνωστός από προγενέστερες μελέτες. Η τοιχοδομία του είναι εκ λειασμένων λίθων, πλίνθοι χρησιμοποιήθηκαν εδώ και εκεί. Οι τοίχοι του διακοσμούνται με περισσότερες οδοντωτές ταινίες. Στη Β πλευρά, χαμηλά, πλάκες σχηματίζουν τρία Ταυ. Τα ισοϋψή δυο ανατολικά ταυ είναι χαμηλότερα του τρίτου (είκ. 19). Η πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία του ναού Δεν είναι άψογη εξ άλλου αποτελείται εν μέρει από μαρμαρόλιθους πελεκημένους, αλλ' όχι λείους, σε στρώσεις οριζόντιες.

Μερικοί λίθοι είναι μεγάλοι, έτσι ο παρά την ΒΑ γωνίαν έχει μήκος μεγαλύτερον από 2μ. Ανελλιπέστερα έχουν τοποθετηθή οι οριζόντιες πλίνθοι. Οι κατακόρυφες πλίνθοι, όπου υπάρχουν, είναι μονές ή συγκείμενες από τεμάχια διαγράφουν ανέμελες γωνίες, Ίσους υπήρχε παράθυρο στο τύμπανο της Β κεραίας. Εσωτερικά δεν φαίνεται. (Και στον τρούλλο έμεινεν άφρακτο μόνο το Δ παράθυρο).

Εκατέρωθεν του υποτιθέμενου παραθύρου του Β τύμπανου υπήρχε φαίνεται διπλός πλίνθινος μαίανδρος ή κουφίζον κόσμημα, όπως εκείνα της μεσαίας αψίδας (βλ. πιο κάτω). Στην κορυφή του Β αετώματος πλίνθοι σχηματίζουν μεταξύ άλλων κοσμήματος·ορθογώνιο (κενό σήμερα). Οδοντωτά γείσα υπήρχαν και κάτω από τις στέγες. Στο τύμπανο της Δ κεραίας διατρέχει την πλευρά κατά την βάση του αετώματος οδοντωτή ταινία. Στο Δ τοίχο του νάρθηκα πλίνθοι σχηματίζουν τα γράμματα Κ και Η. Στους κατακόρυφους γενικώτερα αρμούς του ναού απαντούν γωνίες, διπλό γωνιώδες έψιλον, Χι, Ξι.

Το τόξον του Ν παραθύρου του νάρθηκα είναι πλίνθινο, πλαισιωμένο από μονή σειρά πλίνθων. Στο παράθυρο του τύμπανου της Ν κεραίας οδοντωτή ταινία αγκαλιάζει το πλίνθινο τόξο. Η ταινία στο ύψος της γενέσεως του τόξου οριζοντιώνεται επεκτεινόμενη εκατέρωθεν σε όλο το πλάτος του τυμπάνου.

Το τύμπανο, επάνω στο οποίον επικάθηται ο οκτάπλευρος τρούλλος, σχηματίζει εξωτερικά εισέχουσες γωνίες. Οι κιονίσκοι που πλαισιώνουν τις πλευρές του τρούλλου από πωρόλιθους είναι ενδομημένοι και εκατέρωθέν τους διαμορφώνονται βαθιά αυλάκια. Τα πλίνθινα τόξα, τα όποια επιστέφουν κάθε πλευρά, τονίζονται με τριπλή σειρά πλίνθων πού οριζόντιες πάνω από τους κιονίσκους επέχουν θέση κιονόκρανων. Στο τυφλό τύμπανο της ΒΑ πλευράς του τρούλλου είναι εντοιχισμένο ψηλά πιάτο με γάνωμα λαδί και πράσινα γραπτά κοσμήματα.

Ο Α τοίχος της εκκλησίας είναι χτισμένος με πωρόλιθους. Οι πλάγιες αψίδες τρίπλευρες και η μεσαία πεντάπλευρη. Στο σχήμα της ο Μegaw καθώς καi στη μορφή του τρούλλου αναγνωρίζει επίδραση της Σχολής της Κωνσταντινουπόλεως. Τα μονόλοβα τοξωτά παράθυρα των πλαγίων αψίδων έχουν και αυτά πλίνθινο τόξο, πλαισιωμένο από μονή σειρά πλίνθων. Το δίλοβο παράθυρο της μεσαίας αψίδας έχει μορφή κιονοστοιχίας. Το επίθημα του αμφικιονίσκου κοσμείται με ισοσκελή σταυρό.

Οδοντωτή ταινία περιβάλλουσα το δίλοβο παράθυρο οριζοντιώνεται στη συνέχεια και διασχίζει και την αψίδα του Διακονικού. Κάτω από την οδοντωτή ταινία σειρά δόμων από ερυθρό μάρμαρο (Ταινάριο λίθο). Κάτω από τη στέγη της μεσαίας αψίδας οδοντωτό γείσο και χαμηλότερα, στις ακραίες προς Β και Ν πλευρές της πεντάπλευρης αψίδας, ανάμεσα στους πωρόλιθους της πρώτης σειράς, από ένα πλίνθινο δενδρύλλιο. Το δενδρύλλιο της Ν πλευράς, κανονικό και αυτό, παρουσιάζει μικρή διαφορά, πάνω από τους κλάδους κάθε πλευράς του οριζόντιο κομμάτι πλίνθου. Στο μέσον και των άλλων πλευρών της αψίδας πλίνθοι σχηματίζουν ορθογώνιο εγκλείον εντοιχισμένο πιάτο.

Σώζονται καλύτερα το πιάτο της μεσαίας πλευράς και της ΝΑ. Το πρώτο ήταν βαθύ, τον γραπτό του διάκοσμο αποτελούν στο πράσινο γάνωμα μαύρες πλατιές ταινίες κατακόρυφες στα όρθια χείλη του. Εκατέρωθεν του πιάτου έψιλον πλίνθινο ένα κανονικό και ένα ανάστροφο. Το πιάτο της ΝΑ πλευράς είναι μισοφθαρμένο. Σε πράσινο βάθος κυματιστές γραμμές χρώματος μελιτζανί. Κάτω από το παράθυρο της μεσαίας αψίδας εδώ και εκεί αντί κατακόρυφων πλίνθων έχουν χρησιμοποιηθή τεμάχια κόκκινου μαρμάρου, κομμένου στο σχήμα πλίνθων.

Οι πλευρές της μεσαίας αψίδας έχουν κουφίζοντα κεραμοπλαστικά κοσμήματα. Κατά τον Megaw είναι τα μοναδικά στη Μάνη πού προσαρμόζονται προς τους τύπους των κουφικών και τα μόνα πού τα μέρη τους έχουν πάρει το σχήμα τους με κόψιμο. Στους Αθηναϊκούς ναούς, επιλέγει, ο συρμός των κουφικών είχεν ήδη παρακμάσει γύρω στο 1080. Για τον τρόπο της τοιχοδομίας του ναού κάνει λόγο ό.π.. στη σ.154. Την εκκλησία χρονολογεί (σ.162) προ του ναού της Μπάμπακα, κοντά στο 1050. Για το προστώο του Σωτήρα ο H. Megaw έχει διατυπώσει τη γνώμη ότι προστέθηκε στο κτήριο κατά το πρώτο τέταρτο του 12ου αιώνα.

Το προστώο είναι χτισμένο με πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία. Το Δ τοξωτό του άνοιγμα (πύλη) έχει πλάτος 1,14. Τα πλάγια ανοίγματα είναι δίλοβα με πωρολίθινα τόξα. Όλα τα τόξα πλαισιώνει οδοντωτή ταινία. Στο Δ τοίχο οριζοντιούμενη η ταινία στο επίπεδο της γενέσεως του τόξου επεκτείνεται ως τις γωνίες, ενώ στα πλάγια δίλοβα μικρό της τμήμα συνδέει τα τοξωτά της μέρη που πλαισιώνουν τους λοβούς. Ο χαμηλωμένος τυφλός τρούλλος του προστώου είχε κυκλική βάση, τονιζόμενη εσωτερικά από σειρά πλίνθων που εξέχουν. Τα σφαιρικά τρίγωνα είναι κανονικά. Τέλος ας σημειωθή πως ο ναός διασώζει υπολείμματα υστεροβυζαντινών τοιχογραφιών¹.

(1. Ν. Γκιολέ, Βυζαντινές τοιχογραφίες στο ναό του Σωτήρα στη Γαρδενίτσα της Μέσα Μάνης, Αντίφωνον, Θεσσαλονίκη 1994, σ.328-335).