Άγιος Θεόδωρος

Άγιος Θεόδωρος στη Μπάμπακα

Του Νικολάου Δρανδάκη, καθηγητή Πανεπιστημίου

Στην επάνω άκρα του χωριού Μπάμπακα σώζεται ο δικιόνιος ελλαδικού τύπου, τρουλλαίος με νάρθηκα ναός του Αγίου Θεοδώρου.

Η χρονολογία 1075 που υπάρχει στο ναό είναι χαραγμένη σ' ένα μαρμάρινο ελκυστήρα του, ο οποίος πρέπει να λαξεύτηκε και να τοποθετήθηκε κατά το χτίσιμο της εκκλησίας. Αποτελεί λοιπόν το μνημείον κλειδί για τη χρονολόγηση άλλων αχρονολόγητων ναών της Μάνης. Γι' αυτό νόμισα χρήσιμο να παρατεθούν περισσότερες λεπτομέρειες της κατασκευής του, μολονότι και ο Η. Μegaw έγραψε για το ναό παρέχων κάτοψη και φωτογραφίες, αλλά και παλιότερα ο R. Traquair είχε κάνει λόγο για τον Άγιο Θεόδωρο.

Χαμηλά οι τοίχοι είναι χτισμένοι με αργούς λίθους (μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται λίγα αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη) και με πλίνθους. Κατά το επάνω περίπου 1/3 του ύψους των τοίχων o τρόπος δομής είναι αμελής πλινθοπερίβλητος. Κατά κανόνα τόσον οι κατακόρυφες όσο και οι οριζόντιες πλίνθοι είναι μονές. Αντί των πρώτων απαντούν σποραδικά πλίνθινα διακοσμητικά σχήματα, μεταξύ των οποίων και σταυρός. Τούτων σχέδια έχει ήδη δημοσιεύσει ο Μegaw (Ν πλευρά της Προθέσεως) γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, όπως το Γ (στο Ν τοίχο πολλές φορές, στον Δ), το ταυ (Α, Ν και Δ τοίχο) το ζήτα (τοίχο του νάρθηκα). Οδοντωτή ταινία δεν χρησιμοποιήθηκε, ούτε Οδοντωτό γείσο.

Στο Ν αέτωμα, δυτικά του παραθύρου, σειρά πολλών παράλληλων, κατακόρυφων πλίνθων. Στη Ν γωνία του Α τοίχου έχει εντοιχισθή ανάγλυφο διαστ. 0,33x0,26, μιμούμενο πρόστυλη πρόσοψη κτηρίου, αποκεκρουμένο κατά το αέτωμα, και στο Δ τοίχο δεξιά της θύρας πλάκα με εγχάρακτη επιγραφή ρωμαϊκών χρονών (;):
ΔΙΟΦΑΝΤΕ ΧΑΙΡΕ ΑΥΓΗ ΧΑΙΡΕ ΕΠΙΤΕΥΞΙ ΧΑΙΡΕ

Το δίλοβο παράθυρο της μεσαίας αψίδας ακολουθεί τον τύπο της κιονοστοιχίας. Κάθε λοβός του πλαισιώνεται από μονή σειρά πλίνθων. Τα τόξα των λοβών σχηματίζουν πλίνθοι αρχόμενες από τη γένεση των τόξων. Πάνω από την αψίδα το αέτωμα διακοσμείται εκατέρωθεν από σειρά όρθιων παράλληλων πλίνθων. Και τα πλίνθινα τόξα των μονόλοβων παραθύρων της Προθέσεως και του Διακονικού πλαισιώνονται από μονή σειρά πλίνθων. Δίλοβα είναι τα παράθυρα και των τύμπανων του ναού. Και τούτων τα τόξα είναι πλίνθινα, όπως και το μέγα διπλό ανακουφιστικό τόξο της μοναδικής δυτικής θύρας. Τα τόξα τονίζονται εξωτερικά από μονή σειρά πλίνθων. Οι δύο λοβοί του παραθύρου εγκλείονται μέσα σε ευρύτερο πλίνθινο τόξο.

Διαφορές στην κατασκευή λεπτομερειών δεν λείπουν. Έτσι στο δίλοβο του Β τυμπάνου υπάρχουν και τεταρτοκύκλια πλίνθινα, τονιζόμενα με μονή πάλι σειρά πλίνθων. Τα τεταρτοκύκλια αρχίζουν από το επίπεδο της αρχής του τόξου του εγκλείοντας τους λοβούς. Μέσα στο χώρο τους ήταν εντοιχισμένο πιάτο, σώζεται το ανατολικό, βαθύ με λαδί γάνωμα. Γύρω-γύρω το πράσινο κόσμημα μοιάζει με πλεξίδα. Στο μέσον κάτι σαν οφθαλμός ή ψάρι και κοντά στα χείλη ταινία από έλικες. Τα κοσμήματα είναι γραπτά και οι γραμμές βαθυκάστανες.

Τους λαμπάδες των παραθύρων αποτελούν συνήθως οι πωρόλιθοι της τοιχοδομίας. Στο Δ παράθυρο οι λαμπάδες είναι πλίνθινοι και φθάνουν τόσον αυτοί όσο και το τόξο πού αγκαλιάζει το παράθυρο ως κάτω, ως το ανακουφιστικό τόξο της θύρας. Η αισθητική εντύπωση από την τελευταία λεπτομέρεια νομίζω πώς δεν είναι πολύ ευχάριστη, αν και είναι φανερό από το υλικό κατασκευής του παραθύρου - οι πλίνθοι δεν αφθονούν στη Μάνη - ότι ήθελαν να διακοσμήσουν περισσότερο την πρόσοψη της εκκλησίας, όπως προδίδει και το διπλό, βαθμιδωτό, πλίνθινο, ανακουφιστικό τόξο της θύρας και το μαρμάρινο ανάγλυπτο αρχικό ανώφλιο . Στο τύμπανο του Ν και του Δ δίλοβου παραθύρου επάνω και μεταξύ των λοβών ήταν εντοιχισμένος σκύφος.

Ο οκτάπλευρος τρούλλος σήμερα είναι τυφλός. Εσωτερικά όμως διαγράφονται παράθυρα στις πλευρές τις στραμμένες προς τα τέσσερα κύρια σημεία του ορίζοντα. Τα παράθυρα είναι επιμελώς φραγμένα. Τα τόξα των από πλίνθους, όπως και τα παράθυρα των πλαγίων αψίδων. Στο άνω μέρος του τοιχίσματος του Β και του Ν παραθύρου εξωτερικά έχει εντοιχισθή πιάτο. Επομένως πρέπει να υποθέσωμεν ότι τα παράθυρα φράχτηκαν σε παλαιά εποχή. Ημικυκλικές είναι οι προς τα άνω απολήξεις του τοίχου των λοξών πλευρών του τρούλλου. Το ημικύκλιο τονίζει μονή σειρά πλίνθων. Περίπου στο μέσον του τόξου, ψηλότερα από τη στάθμη της γεννήσεως του, εκτείνεται διπλή σειρά πλίνθων.

Πιο πάνω. στις άκρες της ΝΔ πλευράς, πέντε εκατέρωθεν κατακόρυφες πλίνθοι. Κάτω από τη σειρά ήταν εντοιχισμένα κατά σειρά τρία πιάτα. Στη ΝΑ πλευρά, κατά το μέσον της, μέσα σε ορθογώνιο πλαίσιο ήταν και εδώ εντοιχισμένο πιάτο. Στις άκρες αυτής της πλευράς του τρούλλου από δύο εκατέρωθεν κατακόρυφες πλίνθοι και στο άνω μέρος του τύμπανου από τέσσερις. Στη ΒΑ πλευρά συναντάμε τον ίδιο διάκοσμο από ισάριθμες όρθιες πλίνθους, το εντοιχισμένο όμως πιάτο δεν έχει πλαίσιο, είναι μεγάλο και κοσμείται κατά το μέσον από ταινίες κατακόρυφες, τις οποίες πλαισιώνει πλέγμα. Ο διάκοσμος της ΒΔ πλευράς παραλλάσσει. Τα εντοιχισμένα πιάτα είναι δύο, το ένα κάτω από το άλλο. ΤΟ εντοιχισμένο ψηλότερα, στο τύμπανο, πλαισιώνεται από μια εκατέρωθεν όρθια πλίνθο. Ο μεσοβυζαντινος οικοδόμος επιζητούσε την ποικιλία στο διάκοσμο του κτηρίου.

Στις γωνιές των πλευρών του τρούλλου δεν έχουν έντοιχισθή κιονίσκοι, αλλά πώρινοι, κατακόρυφοι μονόλιθοι· ή διατομή των διαγράφει μάλλον αμβλείες γωνίες. Στη Δ πλευρά της Ν κεραίας, στο χείλος της στέγης, σώζονται πολύ μεγάλα παλιά κεραμίδια. Στα τύμπανα της ίδιας κεραίας το ορθογώνιο παράθυρο χαμηλά έχει διανοιγή σε νεώτερα χρόνια.

Και οι τρεις αψίδες του Ιερού είναι τρίπλευρες. Τα μονόλοβα παράθυρα των πλάγιων φράζουν μαρμάρινες πλάκες με μια φωτιστική οπή, ένσταυρο κύκλο και ημίφυλλα άκανθας. Φράγματα από λευκό μάρμαρο, διαφορετικά διακοσμημένα, είχε και το δίλοβο παράθυρο της μεσαίας αψίδας, του οποίου ο διαχειριστικός κιονίσκος ήταν επίσης από λευκό μάρμαρο. Το κωδωνοστάσιο είναι μεταγενέστερη προσθήκη.

Η μοναδική θύρα του μνημείου, ανοιγμένη στο Δ τοίχο έχει αλλοιωθή. Οι κίονες της εκκλησίας είναι οκταγωνικοί ύψους 1,76 ο Β 1,72 ο Ν. Οι λοξές των πλευρές, στενότερες, απολήγουν επάνω σε γωνία και διαμορφώνουν είδος σύμφυτου κιονόκρανου, πάνω στο οποίο επικάθηται το επίσης ακόσμητο επίθημα.

Το χτιστό τέμπλο του κυρίως Ιερού στη σημερινή του μορφή είναι νεώτερο. Ο νάρθηκας χωρίζεται με τοίχο από το ναό και επικοινωνεί μαζί του μόνο με μια μεγάλη τοξωτή πύλη πού ανοίγεται στο μέσον του τοίχου. Η μεσαία καμάρα του νάρθηκα, στο ίδιο ύψος με τη Δ κεραία του ναού, είναι πολύ ψηλότερη από τις ισοϋψείς μεταξύ τους πλάγιες.