Εκκλησίες της Έξω Μάνης

του Καλλίμαχου Αντωνάκου
Αρχαιολόγος, υπεύθυνος Κλιμακίου Καλαμάτας της 5ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Στην περιοχή της Έξω Μάνης η οποία συμπίπτει με τη σημερινή Μεσσηνιακή Μάνη και εκτείνεται από την παραλία της Βέργας μέχρι τη Λαγκάδα και την Πολιάνα (σημερινή Χοτάσια), σε έκταση τετρακοσίων είκοσι περίπου τετραγωνικών χιλιομέτρων, συναντάμε έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών εκκλησιών, οι οποίες, είτε είναι ενταγμένες στον πυρήνα των εβδομήντα περίπου οικισμών της περιοχής, είτε είναι σκορπισμένες μέσα στους ελαιώνες και στο βραχώδες και άνυδρο τοπίο. Οι εκκλησίες αυτές αποτελούν μαρτυρικά της βαθιάς πίστης των κατοίκων αλλά και των ιδιαίτερων πολιτισμικών και κοινωνικών συνθηκών που χαρακτηρίζουν την περιοχή από τα πρώιμα Βυζαντινά έως τα ύστερα Μεταβυζαντινά χρόνια.

Οι αρχιτεκτονικοί τύποι που επικρατούν στα χρόνια της Βυζαντινής περιόδου είναι ο δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, που επιχωριάζει σε όλο τον ελλαδικό χώρο, και ο μονόχωρος καμαροσκέπαστος, στον οποίο πολύ συχνά προστίθενται άλλοι δύο χώροι προς Βορρά και Νότο διαμορφώνοντας τον τύπο της τρίκλιτης, ανατολίζουσας βασιλικής που συναντάται κυρίως στην περιοχή της Καππαδοκίας. Άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρατηρούνται στα κτίσματα αυτά είναι: η επαναχρησιμοποίηση αρχαίων μελών (επιτύμβιες πλάκες, κιονόκρανα, πεσσόκρανα, σπόνδυλοι κ.ά.), τα οποία είναι ενταγμένα στις όψεις ή στον εσωτερικό διάκοσμο των εκκλησιών και αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της συνέχειας της κατοίκησης του χώρου σε όλες τις ιστορικές περιόδους, τα μαρμάρινα σκαλιστά τέμπλα, τα ανάγλυφα με παραστάσεις ζώων κιονόκρανα και τέλος - όσον αφορά στο εικονογραφικό πρόγραμμα - η ιδιαίτερη προτίμηση στις παραστάσεις στρατιωτικών Αγίων έφιππων ή ολόσωμων καθώς και Μαρτύρων.

Και στα Μεταβυζαντινά χρόνια οι εκκλησίες της Μάνης παρουσιάζουν σειρά κοινών χαρακτηριστικών τόσο στις τοιχογραφίες όσο και στην αρχιτεκτονική. Ο τύπος που επικρατεί είναι ο μονόχωρος τρουλαίος στην εκδοχή του συνεπτυγμένου σταυροειδούς, χωρίς ωστόσο να λείπουν και άφθονα παραδείγματα ναών που ακολουθούν τους αρχιτεκτονικούς τύπους του εγγεγραμμένου σταυροειδούς, του ελεύθερου σταυρού, του μονόχωρου καμαροσκέπαστου ή του σταυρεπίστεγου. Για την περίοδο αυτή θα πρέπει επίσης να σημειωθεί η προτίμηση στη χρησιμοποίηση του πωρόλιθου ως οικοδομικού υλικού που τους επιτρέπει να κοσμήσουν τις όψεις και τα ανοίγματα των εκκλησιών με περίτεχνα πλαίσια και λιθανάγλυφα καθώς επίσης και η ανέγερση πολυόροφων πυργοειδών κωδωνοστασίων.

Στο εσωτερικό τις περισσότερες φορές συναντάμε ξυλόγλυπτα τέμπλα, μάρτυρες της άνθησης της ξυλογλυπτικής στην περιοχή τον 17ο και 18ο αιώνα και σχεδόν πάντα τοιχογραφικά σύνολα. Τα τελευταία χαρακτηρίζονται από τη σχηματοποιημένη απόδοση των μορφών, την παρεμβολή λαϊκών στοιχείων στους παραδοσιακούς εικονογραφικούς τύπους. την μεγάλη πυκνότητα παραστάσεων της τοιχογραφούμενες επιφάνειες και τέλος την ιδιαίτερη αγάπη για την απεικόνιση ορισμένων θεμάτων όπως οι Αίνοι, η Μέλλουσα Κρίση, μαρτύρια και θαύματα Αγίων κ.ά.

Στη συνέχεια θα γίνει επιλεκτική παρουσίαση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών μνημείων της περιοχής με στόχο να καλυφθεί χρονικά η περίοδος από τον 10ο μέχρι τον 19ο αιώνα και γεωγραφικά να αντιπροσωπευθούν όλες οι περιοχές της Μεσσηνιακής Μάνης (Ζαρνάτα, Ανδρούβιστα, Ζυγός).

Άγιος Νικόλαος στο Καμπινάρι Πλάτσας
Ο στιβαρός όγκος της τρίκλιτης ανατολίζουσας βασιλικής του Αγίου Νικολάου δεσπόζει στο φυσικό πλάτωμα που απλώνεται ανατολικά του χωριού Πλάτσα. Πρόκειται για κτίσμα του 10ου αιώνα το οποίο υφίσταται προσθήκες και μεταβολές μέσα στον 14ο αιώνα όπως συνάγεται από επιγραφικές μαρτυρίες και τεχνοτροπικά κριτήρια. Το ενδιαφέρον συγκεντρώνεται κυρίως στις παλαιότερες τοιχογραφίες του ναού, αφιέρωμα του Κων/νου Σπανή «Τζαούσπ του δρόγκου των Μελιγκών», μιας γνωστής προσωπικότητας της εποχής στην περιοχή. Η υψηλή αισθητική αξία των παραστάσεων και η εμφαντική παρουσία σε αυτές πολλών κλασικών στοιχείων, κατατάσσουν το μνημείο σε εξέχουσα θέση ανάμεσα σε αυτά της παλαιολόγειας περιόδου.

Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Νομιτσί
Επάνω στο δημόσιο δρόμο που οδηγεί από την Πλάτσα προς τη Λαγκάδα και σε ένα χαμηλό φυσικό έξαρμα υψώνεται ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος που εντυπωσιάζει τον επισκέπτη με τις ιδιαίτερα κομψές αναλογίες του και τον κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Τετρακιόνιος, σταυροειδής με τρούλο αποτελεί κατά τον Megaw το πρωϊμότερο παράδειγμα τετράστυλου ναού στη Μεσσηνιακή Μάνη. Εξαιρετικής ποιότητας είναι τα πινάκια που κοσμούν τις όψεις ενώ ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει για το γλυπτό τέμπλο με το πεταλόμορφο τόξο και τα επιθήματα των κιονόκρανων με τις ιδιαίτερα γραφικές παραστάσεις ζώων. Ο ναός χρονολογείται στον 11ο αιώνα ενώ οι τοιχογραφίες που κοσμούν το εσωτερικό του μπορούν να χρονολογηθούν στα πρώιμα Μεταβυζαντινά χρόνια και είναι έργα Ζωγράφου με ισχυρή προσωπικότητα που ξεχωρίζει από τους ομότεχνούς του της ίδιας περιόδου σε αυτήν την περιοχή.

Άγιος Πέτρος Καστάνιας
Στην ενδοχώρα της Μεσσηνιακής Μάνης, στο βόρειο τμήμα του γραφικού χωριού Καστάνια, επάνω σε έναν μικρό φυσικό βράχο συναντάμε την εκκλησία του Αγίου Πέτρου. Είναι ένας απλός τετρακίονος ναός με μεταγενέστερο νάρθηκα και ένα ακόμα νεότερο, πολυόροφο, πυργοειδές, κωδωνοστάσιο. Οι όψεις του κτίσματος δομούνται κατά το χαρακτηριστικό πλινθοπερίκλειστο σύστημα ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο γλυπτός διάκοσμος του ναού. Θυρώματα, επιθήματα, διαφράγματα, αμφικιονίσκοι, κ.λ.π.

Αξιοπρόσεκτο είναι το κατάκοσμο, ορθογώνιο, ανάγλυφο, μαρμάρινο πλαίσιο της θύρας που συνδέει το νάρθηκα με το ναό, το οποίο στέφεται από μαρμάρινη πλάκα η οποία φέρει την παράσταση ελαφιού, μεταξύ δύο πτηνών, σπαρασσόμενου από γρύπα. Ο ναός μπορεί να καταλάβει μια θέση ανάμεσα στα μνημεία του 12ου αιώνα, συγκρινόμενος με παρόμοια ακριβώς χρονολογημένα από την περιοχή της Μάνης. Ο ναός στο εσωτερικό είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες του 13ου αιώνα.

Μεταμόρφωση Μηλέας
Στην κεντρική πλατεία του χωριού Φαγγριάνικα που ανήκει στο σύνολο των οικισμών που συναποτελούν τη Μηλιά βρίσκεται ο ναός της Μεταμόρφωσης. Το αρχικό κτίσμα που οικοδομήθηκε στα Βυζαντινά χρόνια έχει υποστεί μεγάλες επεμβάσεις, τροποποιήσεις και προσθήκες κατά τη διάρκεια των Μεταβυζαντινών χρόνων. Ίχνη της πρώτης του οικοδομικής φάσης ανιχνεύονται στον κεραμοπλαστικό διάκοσμο των όψεων, κυρίως της Βόρειας και της Ανατολικής. Το κτίσμα που ανήκει στον τύπο του απλού δικιόνιου είναι κατάκοσμο στο εσωτερικό του από τοιχογραφίες της ύστερης μεταβυζαντινής περιόδου, χαρακτηριστικές των χρόνων αυτών. Από την αρχική τοιχογράφηση του 13ου αιώνα σώζονται αποσπασματικά παραστάσεις στον χώρο του ιερού (διακονικό και εσωράχια τόξων).

Αγία Κυριακή στα Σωτηριάνικα
Σε ένα επιβλητικό τοπίο όπου κυριαρχεί ο πέτρινος όγκος του Ταΰγετου τεμνόμενος από το μεσαιωνικό πιθανότατα μονοπάτι που οδηγεί από τα Σωτηριάνικα στα Αλτομυρά, πάνω σε ένα μικρό λόφο που στεφανώνεται με κυπαρίσσια και ελιές και ενταγμένη σε ένα χώρο που παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον, συναντά ο επισκέπτης τη μικρή, μονόχωρη, καμαροσκέπαστη εκκλησία της Αγίας Κυριακής. Οι όψεις της είναι αδιάρθρωτες και απλές, με λιτό κεραμοπλαστικό διάκοσμο απ’ όπου ξεχωρίζει το κοσμημένο πινάκιο της δυτικής όψης. Το κτίσμα, το οποίο χρονολογείται στο 13οαι. κοσμείται στο εσωτερικό του με ένα εξαιρετικό τοιχογραφικό σύνολο που απηχεί καλλιτεχνικές εκφράσεις υψηλής ποιότητας και ανάγεται στο τέλος του 13ου ή στις αρχές του 14ου αι.

Άγιος Νικόλαος στα Καλλιανέϊκα
Ανάμεσα στα Καλλιανέϊκα και τους Δολούς, επάνω στο παλαιό καλντερίμι που συνέδεε τα δυο χωρία προβάλει ο μικρός, γραφικός ναός του Αγίου Νικολάου. Ανήκει στον τύπο του σταυρεπίστεγου, αποτελεί μάλιστα ένα από τα πρωϊμότερα παραδείγματα αυτού στη Μεσσηνιακή Μάνη και ανάγεται στην παλαιολόγεια περίοδο. Φέρει ιδιαίτερα ενδιαφέροντα κεραμοπλαστικό διάκοσμο στις όψεις καθώς και στα κεραμικά πινάκια, από τα οποία σήμερα διακρίνουμε μόνο το αποτύπωμα. Στο εσωτερικό του σώζει αποσπασματικά τοιχογραφίες της όψιμης μεταβυζαντινής περιόδου. Λείψανα παλαιότερης φάσης τοιχογράφησης είναι επίσης εμφανή.

Αγία Σοφία στη Γούρνιτσα
Βρίσκεται στις παρυφές του χωριού, στην άκρη του λόφου όπου αυτό είναι κτισμένο, με θέα στον κάμπο της Καρδαμύλης και τον ελαιώνα της. Ο ναός, κτισμένος σε χώρο αρχαίου λατομείου, είναι εγγεγραμμένος σταυροειδής δικιόνιος, κτισμένος από πωρόλιθο κατά το ισόδομο σύστημα και εντυπωσιάζει με τις ραδινές αναλογίες του. Το εσωτερικό του είναι κατάγραφο και σύμφωνα με επιγραφική μαρτυρία ο ναός, κτίσμα του 1630, αγιογραφήθηκε το 1700.

Αγία Παρασκευή των Δολών
Νοτιοδυτικά της Κάτω Χώρας κοντά στο δρόμο που οδηγεί στις Κιτριές βρίσκουμε το ναό της Αγίας Παρασκευής, καθολικό μοναστηριού που διαλύθηκε από τους Βαυαρούς το 1834. Προβάλλει εντυπωσιακά με τις κομψές αναλογίες της μέσα στον ερειπιώνα - κατάλοιπα των κελιών, του πύργου, της στέρνας, του λιοτριβειού - της άλλοτε ακμάζουσας μονής. Είναι κτισμένη στον τύπο του ελεύθερου σταυρού όπως άλλωστε και μια σειρά καθολικά μονών του 17ου και 18ου αιώνα.

Ιδιαίτερα επιμελημένες η δυτική και η ανατολική άψη καθώς και το τύμπανο του τρούλου που διακοσμούνται με εντοιχισμένα πινάκια. Το εσωτερικό του ναού είναι κατάγραφο με τοιχογραφίες του εργαστηρίου του ζωγράφου Παναγιώτη Μπενιζέλου και εκτελέστηκαν σύμφωνα με επιγραφική μαρτυρία του 1698. Στο τοιχογραφικά σύνολο αναγνωρίζει κανένας τουλάχιστον δύο διαφορετικούς ζωγράφους που εργάστηκαν ταυτόχρονα. Οι δύο τεχνίτες συνυπάρχουν και αντιπαρατίθενται με σαφήνεια, ο καθένας με τα δικά του χαρακτηριστικά και τη δική του τεχνοτροπία, στη παράσταση της Δέησης του τέμπλου, άπου το αριστερά τμήμα έχει εκτελέσει ο πρώτος και πλέον επιδέξιος ζωγράφος και βεβαίως επικεφαλής του συνεργείου και το δεξιά ο βοηθάς. Η ζωγραφική της Αγίας Παρασκευής αποτελεί ένα ενδεικτικό ζωγραφικό σύνολο τόσο για τις επικρατούσες τάσεις στη μεταβυζαντινή ζωγραφική άσο και για τον τρόπο που δούλευαν και οργανώνονταν τα εργαστήρια.

Μονή Καράβελη στο Πετροβούνι
Η διαλελυμένη σήμερα μονή είναι κτισμένη απέναντι από το χωριό Πετροβούνι και το καθολικό της, μια μονόκλιτη, καμαροσκέπαστη, τρουλαία βασιλική, είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η εκκλησία είναι κτισμένη κατά το ισοδύναμο σύστημα με λαξευτούς πωρόλιθους και για τον επισκέπτη ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρούλος, πλούσια διακοσμημένος με τυφλά τοξύλια, πτερωτές κεφαλές, γεωμετρικά μοτίβα και άλλα λιθανάγλυφα. Ο ναός είναι μέρος του μοναστηριακού συγκροτήματος το οποίο είχε σαφώς οχυρωματικό χαρακτήρα αφού ένας υψηλός περίβολος με πολεμίστριες και κλωβούς προστάτευε τη μονή, ενώ στη σημερινή του μορφή - αποτέλεσμα πολλών οικοδομικών φάσεων και τροποποιήσεων - ο χαρακτήρας αυτός δεν είναι αρκετά εμφανής.

Παρόμοια διάταξη και συγκρότηση είχαν μια σειρά από μοναστήρια της καπετανίας της Ανδρούβιστας (Μονές Λυκάκη, Μεταμόρφωσης, Φανερωμένης, Σαμουήλ, Βαϊδενίτσας και άλλα) τα οποία χρονολογούνται στο 17ο - 18ο αιώνα, εποχή κατά την οποία παρατηρείται στην περιοχή άνθιση και έντονη οικονομική δραστηριότητα και φαίνεται ότι εντάσσονται σε ένα ευρύτερο αμυντικό σύστημα που την προστατεύει και προφυλάσσει.

Άγιος Σπυρίδωνας στη Καρδαμύλη
Ενταγμένος στο οχυρό συγκρότημα του Μούρτζινου Τρουπάκη, του οποίου άλλωστε είναι μέρος του οχυρωματικού περιβόλου, βρίσκεται ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνα που επιβάλλεται σε όλο το σύνολο με το εντυπωσιακό πολυόροφο κωδωνοστάσιο και τα εξαίρετα λιθανάγλυφα. Μονόκλιτη καμαροσκέπαστη τρουλαία Βασιλική, χτισμένη στη νότια όψη και τον τρούλο κατά το ισόδομο σύστημα χρησιμοποιώντας ως οικοδομικό υλικό κυρίως πωρόλιθο και μαρμαρόπετρα, ενώ οι υπόλοιπες όψεις είναι κτισμένες από αγρολιθοδομή. Τα πλαίσια των ανοιγμάτων κοσμούνται από γλυπτά εξαιρετικής τέχνης, κάποια εκ των οποίων ανάγονται στους βυζαντινούς χρόνους και είναι σε δεύτερη χρήση. Ο Άγιος Σπυρίδωνας μαζί με τα υπόλοιπα κτίσματα - τον πύργο των Τρουπάκηδων, τον οντά, το ελαιοτριβείο κ.λ.π. - αποτελεί ένα εντυπωσιακό σύνολο στο οποίο ανιχνεύει κανένας τους μάρτυρες της οργάνωσης της καθημερινής ζωής μιας μικρής, κλειστής κοινωνίας του 17ου -18ου αιώνα με αμυντική οργάνωση από την οποία ωστόσο δε λείπουν οι ξένες επιδράσεις.

Ζωοδόχος Πηγή στο Κάστρο Ζαρνάτας
Μέσα στο εντυπωσιακό κάστρο της Ζαρνάτας στην πλαγιά που βλέπει προς το χωριό του Κάμπου υψώνεται ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, μονόχωρος, σταυρεπίστεγος. Χτισμένος το 1780 είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες του 1787 που εντυπωσιάζουν με τα ζωηρά τους χρώματα και τα λαϊκά στοιχεία που παρεισφρύουν σχεδόν σε όλες τις παραστάσεις ανεξαιρέτως. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή και πολύ ενδιαφέρουσα από λαογραφική πλευρά είναι η παράσταση των αίνων που καταλαμβάνει ολόκληρη τη δυτική καμάρα, με τα ζώδια, τους οργανοπαίκτες, τους χορούς γυναικών, τα ζώα, τα ερπετά και τα πτηνά όλου του στερεώματος.

Με τα μνημεία που παρουσιάστηκαν παραπάνω διατρέξαμε τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική και ζωγραφική έτσι όπως εμφανίζεται στην περιοχή της Μεσσηνιακής Μάνης. Ο μνημειακός πλούτος της περιοχής, όπως αναφέρθηκε και στον πρόλογο, είναι μεγάλος και αν σκύψει κανένας με προσοχή σε αυτόν θα ανακαλύψει έναν ανεξάντλητο πλούτο σε όλα τα πεδία έκφρασης της τέχνης, γεγονός που καθιστά τα μνημεία της Μάνης ένα μοναδικό σύνολο με ιδιαίτερη αξία μέσα στον Ελλαδικό χώρο.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι στον Άγιο Νικόλαο στο Καμπινάρι, στον Άγιο Νικόλαο στα Καλλιανέικα, στην Αγία Κυριακή στα Σωτηριάνικα, στη Μεταμόρφωση Μηλέας, στην Ζωοδόχο Πηγή Κάστρου Ζαρνάτας και στην Αγία Παρασκευή Δολών, μνημεία τα οποία είχαν ταλαιπωρηθεί ιδιαίτερα από το χρόνο και τους ανθρώπους, έχουν εκτελεστεί μεγάλης έκτασης αναστηλωτικές επεμβάσεις από το Κλιμάκιο Καλαμάτας της 5ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ενώ για τον Άγιο Πέτρο στην Καστάνια και τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Νομιτσί εκπονούνται αυτή την περίοδο αναστηλωτικές μελέτες.