Η μάχη Κακής σκάλας και Πολεμίστρας Ανδρουβίστης

Οι πληροφορίες του παρακάτω κειμένου αντλήθηκαν από την εργασία του Σταύρου Χ. Σκοπετέα, Φιλολόγου – Διευθυντού της Βιβλιοθήκης της Βουλής, με τίτλο «Η ένδοξος εποποιΐα των Μανιατών κατά του Ιμβραήμ πασά. Αι μάχαι Βέργας-Διρού - Μάχαι Κακής Σκάλας (Ανδρουβίστης) – Πολυαράβου, που δημοσιεύτηκε στα «Σπαρτιατικά Χρονικά», περ. Β’ έτ. Η, αριθ. 1(74)-4(78-80) Ιούλ.-Δεκ. 1945.

Η εργασία αυτή, μετά από πρωτοβουλία του κ. Τάσου Κατσικέα και με τη σύμφωνη γνώμη του Συλλόγου Εξωχωριτών «Η ΑΝΔΡΟΥΒΙΣΤΑ», εκδόθηκε από το κ. Γιώργο Μπουσμπουκέα, τον Αύγουστο του 2001, ενώ τη πνευματική προσφορά του Σταύρου Σκοπετέα καταγράφει στο τέλος της έκδοσης ο κ. Δικαίος Βαγιακάκος, με αναλυτικό βιογραφικό και βιβλιογραφία.

Ο Ιμπραήμ πασάς μετά τη συντριπτική ήττα του κατά τις μάχες Βέργας - Διρού (21-24) Ιουνίου 1826, είδε να καταρρέει το πρώτο μέρος του σχεδίου του, δηλ. η από Δυσμάς εισβολή στη Μάνη, όμως δεν απελπίσθηκε. Αποφάσισε να θέση σε εφαρμογή το δεύτερο μέρος του σχεδίου του, δηλ. την από Ανατολάς επίθεση για να υποτάξει τη Μάνη, ώστε να σβήσει την Ελληνική επανάσταση.

Στις αρχές Αυγούστου συγκέντρωσε όλο το στρατό του και αναχώρησε από τη Τρίπολη με κατεύθυνση προς τη Λακωνία¹. Δύο χιλιάδες Έλληνες υπό το Νικήτα Πλαπούτα, Γενναίο, παρακολουθούσαν τους εχθρούς². Ομοίως και οι ντόπιοι οπλαρχηγοί Π. και Γ. Γιατράκοι, Π. Μπαρμπιτζιώτης, οι γιοι του περίφημου καπετάν Ζαχαριά, τα Ζαχαρόπουλα, με 1800 Λάκωνες παρενοχλούν τον εχθρό και επιφέρουν απώλειες σε άνδρες και υλικό³.

Ο Ιμπραήμ συγκρότησε το στρατό του σε 6 φάλαγγες δυνάμεως 1000 ανδρών η κάθε μια. Είχε επιπλέον μια ίλη Ιππικού και 4 ορεινές πυροβολαρχίες⁴. Κατά τη διάρκεια της πορείας του λεηλατεί και καταστρέφει αρκετά χωριά της Λακωνίας.

Στις 19 προς 20 Αυγούστου φθάνει στην Αναβρυτή, που βρίσκεται σε ύψος 850μ. και ανατολικά στην οροσειρά του Ταΰγετου και την πυρπολεί, ενώ οι φιλήσυχοι κάτοικοί της καταφεύγουν στα σπήλαια για να σωθούν.

Ο τολμηρός Αιγύπτιος στρατάρχης, «επιθυμών να κατασυντρίψη το ύστατον της Ελληνικής αντιστάσεως προπύργιον, την Μάνην, επιχειρεί δυσχερεστάτην στρατιωτικήν επιχείρησιν, να διαβή, ως άλλος Αννίβας τας Άλπεις του Ταϋγέτου», όπως χαρακτηριστικά αναγράφει ο Σκοπετέας στο κείμενό του.

Η πορεία που ακολούθησε είναι δύσκολο να προσδιοριστεί επακριβώς, γιατί οι πηγές αναφέρουν μόνο το σημείο που άρχισε η πορεία δηλ. Αναβρυτή – Τόρξος (γρ. Τόριζας ή Ντόρζας)⁵.

Η επιχειρούμενη με το σχεδιάγραμμα πορεία του πρέπει να είναι από Αναβρυτή – Άνω Σοχάς ή πιθανώτερο Παλαιοπαναγιά – Τόριζας Σωτήρας – Πέντε αυλοί και φθάνει στις 21 Αυγούστου στον Άγιο Δημήτριο, του δάσους της Βασιλικής. Εκεί ξεκουράζει τους άντρες του που δροσίζονται από τη πηγή που αναβλύζει από το Ιερό του ομώνυμου μικρού Ναού.

Διαιρεί το στρατό του σε δύο τμήματα, εκ των οποίων το ένα βαδίζει στο φαράγγι του Βιρού, το οποίο φθάνει μέχρι τη Καρδαμύλη, ενώ το άλλο τμήμα βαδίζει προς νότο αφού παρέκαμψε τη τρίτη σε ύψος κορφή του Πενταδάκτυλου, τη Μαυροβούνα (ύψος 1908μ.).

Ο ίδιος προχώρησε «ως άλλος Ξέρξης» στη κορφή για να εποπτεύει και να καθοδηγεί τη προέλαση. Στα μέρη αυτά του Ταΰγετου, η Άρτεμις ευφραινόταν κυνηγώντας και ο Παν μετά των Σατύρων, Νυμφών και χαρίτων χόρευαν, υπήρχε το Ιερό του Ήλιου που αντικαταστάθηκε από το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία στη ψηλότερη κορφή. Εκεί τους θερινούς μήνες έμεναν ποιμένες, υλοτόμοι και γεωργοί με τις οικογένειές τους, που ειδοποίησαν τα χωριά της καπετανίας της Ανδρούβιστας και συγκεντρώθηκαν για να αντιμετωπίσουν τον εχθρό.

Για τη μάχη που ακολούθησε λίγα γνωρίζουμε αφού οι Ιστορικοί ή οι αγωνιστές της εποχής, όπως ο Φραντζής, ο Κολοκοτρώνης και ο Φωτάκος δεν την αναφέρουν, ενώ οι Τρικούπης⁶, Οικονόμος Μ.⁷, Κουτσονίκας⁸, Σπηλιάδης⁹, Γερβίνος¹⁰, Χέρτσεβεργ¹¹, αναφέρουν ελάχιστα¹².

Οι Μανιάτες οπλαρχηγοί¹³ που έλαβαν μέρος στη σύγκρουση αυτή κάνοντας κατάχρηση «του λακωνίζειν», όπως και οι άλλοι συμπατριώτες τους, δεν έγραψαν έστω και ως απομνημονεύματα, τις λεπτομέρειες της μάχης, ούτε υπέβαλαν αναφορά προς τη Κυβέρνηση, σαν να ήταν μια απλή υπόθεσή τους.

Έτσι η περαιτέρω περιγραφή της μάχης βασίζεται στη παράδοση, στα τοπωνύμια και στις αφηγήσεις των γερόντων συγχωριανών του Σκοπετέα.

Οι Μανιάτες που έσπευσαν προς βοήθεια από τα χωριά της Ανδρούβιστας και ενώθηκαν με τους συγχωριανούς τους ήταν γνώστες του τόπου και γνώριζαν τις πλέον επισφαλείς θέσεις για τον εχθρό θέσεις της «Κακησκάλας» και της «Πολεμίστρας» (Μαυροβούνα).

Η Κακησκάλα είναι φυσική οχυρή θέση, σε στενό και απότομο μέρος του Φαραγγιού του Βιρού, σημείο που ονομάζεται Διλάγγαδο και η πρόσβαση γίνεται από στενό μονοπάτι. Στη πλαγιά πάνω από το μονοπάτι βρίσκονται τεράστιοι βράχοι, ενώ στην άλλη πλευρά χαώδες βάραθρο. Στην έξοδο του μονοπατιού είναι το εκκλησάκι του «Άγι Γεώργη», όπου οι Μανιάτες προσευχήθηκαν και ζήτησαν τη βοήθεια του πολεμικού Άγιου. Κατόπιν ανέβηκαν στη πλαγιά και αθέατοι από το φύλλωμα των ελάτων και θάμνων, περίμεναν τον εχθρό, στον οποίο επιτέθηκαν αφού άφησαν να εισέλθει στο μονοπάτι. Έτσι οι επίλεκτοι του Ιμπραήμ βρέθηκαν σε δεινή θέση, αφού πολλοί από αυτούς σκοτώθηκαν από όπλα και άλλοι από βράχους, που κυλούσαν στη πλαγιά οι Μανιάτες και τους παρέσυραν στο γκρεμό.

Η «Πολεμίστρα» βρίσκεται στις υπώρειες της Μαυροβούνας, είναι και αυτή οχυρή θέση, όχι όμως όπως στη «Κακησκάλα». Για να ενισχυθεί κατασκευάστηκε στη θέση «Νοκωλός» μικρό οχύρωμα 200μ. από ξερολιθιά (όπως στη Βέργα) και από τότε μετονομάστηκε σε «Πολεμίστρα».

Οι επιθέσεις του Ιμπραήμ αποκρούσθηκαν και οι Μανιάτες αντεπιτέθηκαν, τρέποντας σε φυγή το στρατό του που υποχωρεί και φθάνει στη θέση «Λάκκες της Βασιλικής». Εκεί ενώνονται τα δυο τμήματα των Μανιατών και του στρατού του Ιμπραήμ και συνεχίζουν τη μάχη μέχρι τη θέση «Άγιος Δημήτρης» που ήταν το ορμητήριο του Ιμπραήμ.

Ο Ιμπραήμ βλέποντας την ήττα κατεβαίνει από τη κορφή και διατάζει αντίσταση και αντεπίθεση. Ακολουθεί φονική μάχη και από τις δυο πλευρές, αλλά οι Μανιάτες αναγκάζουν τους εχθρούς σε οπισθοχώρηση προς την ανατολική πλευρά του Ταΰγετου, όπου και σταματούν τη καταδίωξη, λόγω και της κούρασης από τη προηγηθείσα πολύνεκρη μάχη. Ο Ιμπραήμ με τα υπολείμματα του στρατού του κατεβαίνει προς τη πεδιάδα και στρατοπεδεύει στο πύργο του Μαχούτμπεη στη Μπολιάνα.

Η δημοτική μούσα του Μανιάτη διέσωσε τους παρακάτω στίχους σε ανάμνηση της μάχης:

«Στο Νοκωλό κωλώσανε
στην Πολεμίστρα πολεμήσανε
στην Βασιλική βασιλέψανε
και στο σορό σωρώσανε»

Ο αείμνηστος Σταύρος Σκοπετέας αναφέρει: «Τα τοπωνύμια "Νοκωλός, Πολεμίστρα, Σορός" (ίσως και Βασιλική) ανύπαρκτα πρότερον, εδημιουργήθησαν, όπως το "Βέργα και Πολυάραβος", δια να μαρτυρούν εσαεί την συντριπτικήν κατά του Ιμβραήμ ταύτην νίκην των Μανιατών.

Εις θέσιν "Σορός" (προφανώς εκ των πτωμάτων, όθεν και η γραφή σορός) έκτοτε κατά παλαιόν έθιμον ρίπτονται πέτραι από τους εκάστοτε διαβάτας. Εσφαλμένως θεωρείται ο "Σορός" ούτος ως ανάθεμα προδότου¹⁴.

Εάν όντως επρόκειτο περί αναθέματος προσώπου τινός, είτε προ, είτε κατά την επανάστασιν δράσαντος, τότε θα έπρεπε το τοπωνύμιον να λέγεται "ανάθεμα του δείνα" δηλ. ρητώς να μνημονεύεται το όνομά του και όχι "Σορός". Έχομεν πλησίον του "Σορού" τοπωνύμια εις ανάμνησιν προσώπων π.χ. «του Παρηγόρη η βρύση" του "Μπαρτσακάκου η σπηλιά" από τους ληστάς. Παρηγόρην και Μπαρτσακάκον, φονευθέντας εις ταύτα τα μέρη.

Γέροντες μου έχουν ειπεί ότι εις την θέσιν "Σορός" υπήρχον και πολλά ανθρώπινα οστά. Επισκεφθείς το μέρος τούτο κατ’ επανάληψιν, είδον μεν τον σχηματισθέντα λοφίσκον εκ των εκάστοτε ριπτομένων λίθων, έρριψα και εγώ υποχρεωτικώς, κατά την σύστασιν των συντρόφων μου, πέτραν, οστά όμως πλέον δεν υπήρχαν. Τα καταπίπτοντα των εκεί πολλών ελάτων φύλλα, σχηματίσαντα συν τω χρόνω παχύ στρώμα, εκάλυψαν ευλόγως ταύτα και τα ηφάνισαν δια παντός».

Εάν ο σκοπός του Ιμπραήμ είχε επιτευχθεί τότε ο στρατός του θα έφθανε στη Καρδαμύλη και στη συνέχεια θα μπορούσε να βαδίσει προς Αρεόπολη και Καλαμάτα με ταυτόχρονη υποστήριξη από τη θάλασσα.

Προσθήκη τοπική: Παράδοσις
Μια βασική αιτία της πανωλεθρίας του Ιμπραήμ στο Ταΰγετο ήταν το πρόβλημα που δημιουργήθηκε στα άλογά του, που δηλητηριάστηκαν από χιονίστρα που έφαγαν. Η Χιονίστρα είναι χορτάρι που βγαίνει μόλις λιώσει το χιόνι και το όποιο είναι δηλητηριώδες όσο είναι μικρό.

Στην περιοχή Άγιος Δημήτριος του Ταΰγετου υπάρχει η τοποθεσία ονομαζόμενη Τουμπανόραχη, πήρε το όνομα αυτό, επειδή στη ράχη του Βουνού οι Ανδρουβιστιανοί με τυμπανοκρουσίες ειδοποιούσαν για την επερχόμενη εισβολή του εχθρού.

Παραπομπές

1. Από επιστολή του Λάκωνα οπλαρχηγού Π. Γιατράκου προς τον αρχιστράτηγο Θ. Κολοκοτρώνη μαθαίνουμε ότι, στις 4 Αυγούστου, «οι εχθροί απερνούντες από βασιλοπέραμα (Ευρώταν) πεζοί και ιππείς περί τας πέντε χιλιάδας και απλώσαντες εις τον κάμπον επυρπόλουν οικίας εις διάφορα χωρία έως Δαφνί ...»². Κολοκοτρώνη Ι., Ελληνικά Υπομνήματα κλπ., Αθήνησι 1856 σ.371.
2. Κουτσονίκα Δ. Γεν. Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, εν Αθήναις 1863-64Τ.Β.σ.288.
3. Φραντζή Άμβρ. Ιστορ. της Αναγγενηθείσης Ελλάδος κλπ. Εν Αθήναις 1839,Τ.Β.σ.456.
4. Καρακασσώνη Π., Ιστορ. της τριημέρου μάχης του Πολυαράβου, Αθήναι 1929 σ. 15.
5. Η Τόρτζα ή Τόριζα ή Ντόριζα είναι άσχετος προς το χωρίον Στορτζά ή Στροτζάν των Μπαρδουνοχωρίων, γνωστήν δια την παρασκευήν πυρίτιδας, την στρουτζιώτικη μπαρούτη. Πρόκειται περί Σ)σμοϋ του τ.δ. Φάριδος (Ξηροκάμπου) απέχοντος του Ξηροκάμπου 1.45' ώρ., των δε Ανωγείων 1 ώρ. Προς τας υπορείας του Ταϋγέτου χρησιμεύει ως θέρετρον των κατοίκων των πέριξ χωρίων. Βλ. Ντουχάκη Ίωαν., Νέος Χωρογραφικός Πίναξ. Εν Αθήναις 1890, 8ον σ. 216. Επίσης και εκ της επιστολής του Π. Γιατράκου προς Θ. Κολοκοτρώνην, καθαρώς διαφαίνεται ότι περί αυτής πρόκειται "... και εις Σοχά εφονεύθησαν 3-4, και εις Τόριζα έπιασαν οι ιδικοί μας ένα ζωντανόν και ένα μουλάρι".
6. «Προχωρούντες δε οι εχθροί εις ον προέθεντο όρον, επάτησαν την 21ην την Μάνην, και διελθόντες τα χωρία της Αναβρυτής και του Στορτσά (γρ. Τόριζα ή Ντόριζα) διέβησαν την επί του Ταϋγέτου κακήν Σκάλαν, πλησίον της επαρχίας Ανδρουβίτσης, αλλά ευρόντες αντίστασιν ωπισθοδρόμησαν και αναβάντες επί της κορυφής του όρους ηυλίσθησαν εν τη πεδιάδι του Μαχμούτμπεη». (Τρικούπη Σπ., Ιστορία Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1880 Τ.Δ. σ.26).
7. «Την 21ην Αυγούστου προχωρούντες εις τον προς ον όρον, την Μάνην, δια της υπέρ τον Μυστράν Αναβρυτής και της επί του Ταϋγέτου Κακής Σκάλας αναβαίνοντες, και πλησίον της Ανδρουβίτσης αντίστασιν τινα απαντήσαντες και οπισθοδρομήσαντες ανέβησαν τέλος εις τας κορυφάς του Ταϋγέτου οι Τούρκοι και δια της ανατολικής πλευράς κατερχόμενοι εσκήνωσαν εις το οροπέδιον του Μαχμούτμπεη». (Οικονόμου Μ. Ιστορικά της Έλλην. Παλιγενεσίας, Αθήναι 1873 σ. 647).
8. «Οι εχθροί πανστρατιά εξεστράτευσαν δια την Μάνην, την 21ην Αυγούστου διήλθαν τα χωρία Αναβρυτής και του Στόρτζα (γρ. (Ν.) Τόριζα) διέβησαν την επί του Ταϋγέτου Κακήν Σκάλαν, πλησίον της επαρχίας Ανδροβίτσας, αλλ' ευρόντες αντίστασιν ωπισθοδρόμησαν, αναβάντες δε την κορυφήν του όρους έπεσαν εις την ανατολικήν πλευράν...». (Κουτσονίκα, Γεν. Ιστ. Της Ελληνικής Επαναστάσεως, εν Αθήναις 1863, Τ. Β. σ.228-289).
9. «Ο Ίμβραήμ, αφού συνήχθη κατά τον πύργον του Μαχμούτ-μπέη όλον το στράτευμά του, είτε δι' απλήν περιέργειαν, είτε διψών αίματα και αιχμαλωσίας, παραλαβών μέρος αυτού ανέβη εις την κορυφήν του Ταϋγέτου, και την επιούσαν δια του χωρίου Μπολιάκας (γρ. Μπολιάνας), όπου διενυκτέρευσεν, επέστρεψεν εις Μαχμούτ – μπέη». (Σπηλιάδου Ν. Απομνημονεύτατα, Αθήνησιν 1857, Τ. Γ. σ.117).
10. «Διελθών τα χωρία της Αναβρυτης και του Στορτσά (γρ. (Ν.) Τόριζα) διέβη (21/2 Σεπτεμβρίου) την επί του Ταϋγέτου "κακήν Σκάλαν", αλλ' εύρων αντίστασιν διηυθύνθη πάλιν δια της κορυφής του όρους προς το ανατολικόν μέρος αυτού ...». (Γερβίνου, (Ελλ. μετ.) Ιστ. Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήνησι 1856, Τ. Β'. σ 254).
11. «Νυν ο Ιμβραΐμ συνήγαγε τον στρατεύσιμον αυτού στρατόν εν Μυστρά ίνα έπιτεθή κατά της Μάνης απ’ ανατολών. Προς τούτο ελαύνων δια των Αναβρύτων καί Στόρτσας (γρ. (Ν) Τόριζας) διήλθε μεν κατά την 21/22 Σεπτεμβρίου το λεγόμενον κακόν Πέρασμα του Ταϋγέτου·αλλ' ευρών ενταύθα αντίστασιν, εστράφη αύθις προς ανατολάς και μέσω φοβερών δηλώσεων ... κατήλθεν εις Μαραθονήσι ...». (Χέρτσεβεργ, (Ελλην. Μετ.) Ιστορία Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1916 Τ.Γ. σ.93).
12. Ο Σκοπετέας αναφέρει: «Ευκόλως ημπορεί να διακρίνη ο αναγνώστης ότι όλα τα ανωτέρω παρατιθέμενα χωρία πρέπει να έχουν μίαν και την αυτήν πηγήν. Ημπορούμεν θετικώς να ισχυρισθώμεν ότι όλων τούτων πρώτη πηγή χρησιμεύει η κάτωθι παρατεθειμένη, εκ της Γεν. Εφ. της Ελλάδος, αναγραφή του πολεμικού τούτου συμβάντος. «Ο Ίμπραχίμης ... εκίνησε κατά την 21ην του Αυγούστου πανστρατιώ και από Αναβρυτής και (Τόρ(ι)τζας) επέρασεν εις την Βασιλικήν και έως την κακήν σκάλαν, πλησίον της Ανδροβίστας, όπου αντεστάθησαν τινές των ημετέρων και ακροβολίσθησαν προς τους εχθρούς Οπισθοδρομών δε ανέβη εις την κορυφήν του Προφήτου Ήλιου, και εκείθεν καταβάς έμεινεν εις Πολιάκαν (γρ. Μπολιάναν), περών τον αυτόν δρόμον, φέρων και μεθ' εαυτού όσα ζώα επήρε και ολίγους αιχμαλώτους». (Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, 8 Σ/βρίου 1926, αρ. φυλ.90, σ.358).
13. «Ο Σκοπετέας αναφέρει ότι υπάρχουν δυο γραπτά μνημεία σύγχρονων αγωνιστών, εκ των οποίων το ένα δεν το βρήκε και το άλλο μένει ανέκδοτο και το μαθαίνουμε εμμέσως από τον Δ. Δουκάκη. (Δουκάκη Δ., Μεσσηνιακά, Αθήναι 1911 Τεύχος Γ’ σ.251 αναφέρει εν ύποσημ. 1 ότι είχεν υπ’ όψιν του χειρόγραφον μελέτης του Πέτρου Κουτηφαρού (γρ. Κουτήφαρη) Επιμελητού του Έλλην. Στρατού επιγραφομένην Τρεις μάχαι των Μανιατών κατά των Αράβων εν έτει 1821. Χειρόγραφον του Κουτήφαρη κατέχει ο φίλος καθηγητής κ. Ηλ. Μουδρέας εις Καλάμας. Ίσως πρόκειται περί αυτής της μελέτης. Ο Π. Κουτήφαρης μας είνε γνωστός και εξ άλλης δημοσιευθείσης μελέτης του Π. Κουτήφαρη Αρχαιολογικοί και Ιστορικαί Ειδήσεις περί των εν Πελοποννήσω φρουρίων, εν στρ. Περ. Απομάχω Αθήναι 1858 έτος Α’, τεύχ. Θ’, ΙΑ’ και ΒΓ’, σ.279-288, 323-333 και 353-364.
14. «Ο σοφός συμπολίτης κ. Γ. Καψάλης εις προσφάτως δημοσιευθείσαν μελέτη του Ο Ταΰγετος εν Νέα Εστία, Τομ. 37ος τεύχος 427-431 (1 Απριλίου-1 Ιουλίου 1945) τ. 427 σ.18, θεωρεί τον Σορόν ως ανάθεμα του Προδότη ανομολογεί όμως ότι παρά τας έρευνάς του, δεν ημπορεί να κατονομάση τον προδότην. Θεωρεί απίθανον, και ευλόγω, ότι πρόκειται περί του Μπόσινα του χρησιμεύσαντος ως οδηγού κατά εις την Πολυάραβον πορείαν του Ιμπραήμ (24-27 Αυγούστου). Αλλά και τούτο είναι αμφίβολον εάν δηλ. ο Μπόσινας ήτο προδότης ή ακούσιος οδηγός. Η παράδοσις αύτη, ότι πρόκειται περί αναμνηστικού της ήττης του Ιμβραήμ, εχούσης δε την έννοιαν του να μην πατήση ποτέ πλέον τουρκικόν πόδι το έδαφός των, είνε γνωστές μόνον εις τους καταγόμενους εξ Ανδρουβίστης (τ.δ. Καρδαμύλης), ων οι προγονοί ήσαν οι νικήσαντες τον Ιμβραήμ, αξιοσημείωτον δε είνε ότι ο "Σορός" ευρίσκεται εις τα όρια της Καπετανίας Ανδρουβίστης προς Λακεδαίμονα (τ.δ. Φάριδος Ξηροκάμπου).