Νύφι - Κουρνός

ΑΙΓΙΛΑ - H σπουδαία αρχαία πολιτεία στην Προσηλιακή Μάνη

του Γ.Η.Βενιζελέα

Όταν προσπαθώ να γράψω για τη Μάνη, φοβάμαι…!
γιατί μου προξενεί σεβασμό…, γιατί μου προσφέρει μοναχικό καταφύγιο..., γιατί έχω διαβάσει τόσες υπερβολές και ανυπόστατα πράγματα…, γιατί είναι αδικημένη από πολιτεία και ανθρώπους…, γιατί είναι ξεχασμένη από εμάς, τους Μανιάτες εκτός Μάνης και λιγότερο από αυτούς που κατοικούν σ’ αυτή… «τους Φρουρούς της Μάνης», όπως δίκαια τους αποκαλεί ο φίλος μου Γιώργος Δημακόγιαννης.

Στη πρώτη σελίδα του ψηφιακού κόμβου της Μάνης (http://www.mani.org.gr), αναφέρω ότι περαστικός βλέπεις τη Μάνη σε τρεις ημέρες, περπατητής σε τρεις μήνες, αλλά για να τη γνωρίσεις θέλεις τρεις ζωές…!

Μόνο περπατητής γνωρίζεις τις κρυμμένες ομορφιές της. Αυτοί που ακολουθούν την αμαξιτή οδό, οι περαστικοί δηλαδή, δηλώνουν μετά, ότι πήγαν στη Μάνη και νομίζουν ότι γνώρισαν τη Μάνη, όπως άλλωστε νόμιζα και εγώ μέχρι πριν από λίγο καιρό.

Λουκάδικα

Όποιος βέβαια επισκεφθεί για πρώτη φορά τη Μάνη, είτε από την Αρεόπολη προς τη Μέσα Μάνη, είτε ξεφύγει προς την Έξω Μάνη (Μεσσηνιακή Μάνη) μέχρι την Καρδαμύλη θα μείνει σίγουρα με το στόμα ανοικτό. Η εμπειρία θα του μείνει αξέχαστη, αλλά δύσκολα θα νιώσει τη Μάνη και τους ανθρώπους της. Χρειάζεται πρώτα να δει το Οίτυλο και το κάστρο της Κελεφάς, να αντικρίσει τη προτομή του Πετρόμπεη στη πλατεία της Αρεόπολης, να επισκεφθεί τα σπήλαια του Διρού, να περάσει από την Κοίτα την «πολυπυργού», να δει τη Νόμια, τα Τσικαλιά, το Γερολιμένα, τη Βάθεια, το Πόρτο Κάγιο και το Ταίναρο, να απολαύσει το ηλιοβασίλεμα από τα Κορογονιάνικα και μετά να ψάξει για περισσότερα.

Στις 16 Μαρτίου 2002 με το φιλομανιάτη και συνοδοιπόρο Γιάννη Κοφινά, ορειβάτη και Σπηλαιολόγο, επισκεφθήκαμε μια αρχαία πολιτεία, που λίγοι γνωρίζουν και λιγότεροι την έχουν επισκεφθεί τα τελευταία χρόνια. Η διαδρομή ξεκινάει από την Αρεόπολη, εκεί που τα ψηλά βουνά υποχωρούν για λίγο, για να αφήσουν να περάσει ο δρόμος προς τον Κότρωνα.

Μπαίνουμε στο Δήμο Ανατολικής Μάνης, όνομα τουλάχιστον ατυχές, γιατί η Ανατολική Μέσα Μάνη, ονομάζεται «Προσηλιακή Μάνη» και έτσι θα πρέπει να τη θυμόμαστε όλοι. Περνάμε διαδοχικά τα χωριά Πύριχος, Χειμάρα, το καστροοικισμό στα Λουκάδικα, το Φλομοχώρι, τη Ζούδα. Προσπερνάμε τη παράκαμψη προς Αγριλιά και Δρυμό. Αντικρίζουμε το Νύφι, που λέγεται ότι πήρε το όνομά του, επειδή ήταν περιτριγυρισμένο από δέντρα, όπως η νύφη με λουλούδια Είναι Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Ανατολικής Μάνης και αποτελείται από τους κύριους οικισμούς: Μέσα Χώρα (ο παλαιότερος), Έξω Νύφι, Βίγλα, Ατσούπι, τους παραλιακούς Γιαλό και Αλύπα και το μικρό ορεινό Κουρνό.

Οι οικισμοί είναι αμφιθεατρικά κτισμένοι σε στρατηγική θέση παράλληλα προς τη θάλασσα σε πλαγιά λόφου. Χαρακτηριστικοί είναι οι επιβλητικοί πύργοι των πατριών (οικογενειών) που δεσπόζουν στην περιοχή όπως του Μπουρίκου - Λεκκάκου και του Βεντίκου.

Ακολουθούμε το τσιμεντένιο δρόμο που ξεκινάει κάθετα στο κεντρικό και τερματίζει στο σημείο απ’ το οποίο ξεκινάει το μονοπάτι προς το Κουρνό. Πριν προχωρήσουμε απολαμβάνουμε τη θέα και η ματιά μας σταματάει στο αναπαλαιωμένο πυργόσπιτο του φιλολόγου Γιάννη Μαυροειδάκου, που ζει στο Παρίσι με σύζυγο Γαλλίδα. Εκεί έχει το περίφημο βιβλιοπωλείο - εκδοτικό οίκο «Δεσμός», που είναι για μια 20ετία τώρα, σημείο αναφοράς των Ελλήνων της Γαλλίας, αλλά και όλων των φίλων της Ελλάδας. Τον περασμένο Αύγουστο βρέθηκα καλεσμένος του κ. Μαυροειδάκου στο πυργόσπιτο και συζητήσαμε μαζί του, μαζί με άλλους φίλους, όπως ο γλύπτης Πέτρος Γεωργαρίου, από τον οποίο πήρα αρκετές πληροφορίες για τη διαδρομή.

Το μονοπάτι ξεκινάει σαν «πλακονίθι», δηλαδή σαν καλντερίμι περιτοιχισμένο με ξερολιθιά, το οποίο θέλει προσοχή, αφού σε λίγο γίνεται τρόχαλος στρωμένο με ακανόνιστες πέτρες.

Η διαδρομή ακολουθεί «ορθοπλαγιά» και η υψομετρική διαφορά αυξάνεται απότομα λόγω των συνεχών μικρών και απότομων στροφών, που ακολουθεί το μονοπάτι, ενώ η κορυφογραμμή της πλαγιάς συνεχώς μας πλησιάζει.

Αντικρίζουμε «πόρτα», δηλαδή φυσική δίοδο ακριβώς στη κορυφογραμμή ανάμεσα σε βραχώδη σχηματισμό και εκεί, για πρώτη φορά, διακρίνουμε ψηλά στην απέναντι πλαγιά, το μοναστήρι του Κουρνού.

Δεξιά μας διακρίνουμε ερείπια «πυργοκατοικιών» που δικαιολογούνται λόγω της οχυρής θέσης και μάλλον αποτελούσαν προφυλακή, με μεγάλη ορατότητα στο πέλαγος που απλώνεται στα πόδια μας. Μια μικρή νεόκτιστη εκκλησία δείχνει ανθρώπινη δραστηριότητα, ενώ πιο πέρα μας κοιτούν απορημένα μερικά μοσχάρια. Σ’ αυτό το σημείο το καλντερίμι βρίσκεται σε καλή κατάσταση και ακολουθεί τη δυτική πλαγιά του ορεινού όγκου, με μικρή ανηφορική πορεία, λιγότερο κουραστική από το πρώτο τμήμα.

Η Άνοιξη στη Μάνη είναι υπέροχη, ο ήλιος βοηθάει τη φωτογράφηση και σε λίγο εντοπίζουμε το πρώτο ενδημικό φυτό που φυτρώνει κυριολεκτικά μέσα στο βράχο. Φλώμοι, δεντροφλώμοι, ασπαλαθριοί, καμπανούλες, ασφάκες, φασκόμηλο και παπαρούνες, έχουν ανθίσει και δίνουν μια εντυπωσιακή εικόνα στο γυμνό από δέντρα τοπίο.

Το καλντερίμι που πλησιάζει προς την επόμενη πλαγιά, στα αριστερά του βουνού, μας οδηγεί σε νέο βραχώδη σχηματισμό με πέρασμα («πόρτα»), που αμέσως προς τα δεξιά βρίσκεται ερειπωμένος πύργος. Η ύπαρξη μιας φωλιάς πουλιών και ίχνη ακαθαρσιών ζώων, μας δίνουν να καταλάβουμε ότι αν και έχει αλλάξει η αρχική του χρήση, εξακολουθεί να είναι χρήσιμος. Στη γωνία η φωτογωνιά και δίπλα ο καταράχτης (το πέρασμα στον επόμενο όροφο), η πολεμίστρα, το μικρό παραθύρι, και τα εσωτερικά ράφια στο τοίχο, θυμίζουν περασμένα μεγαλεία.

Σκέφτεσαι τον αγώνα που έκαναν για να διατηρήσουν το τόπο ελεύθερο, τα στρατηγικά σημεία που επέλεξαν για να κτίσουν το πύργο, αλλά και τις ώρες που απαιτήθηκαν για το χτίσιμο καλντεριμιών, πύργων, αναβαθμίδων και νοιώθεις μικρός μπροστά τους.

Ίσως να αναρωτηθείς πολλές φορές «μα που πάω και γιατί;». Ξέρεις όμως πως περπατάς σ’ ένα ατόφιο μονοπάτι που δημιουργήθηκε πριν από τον 2^ο αιώνα π.Χ. και εξακολουθεί να γοητεύει με τις εικόνες που προσφέρει σε όσους το ακολουθούν.

Πλησιάζουμε στο εγκαταλελειμμένο οικισμό του Κουρνού και παρατηρούμε βελανιδιές και καρυδιές. Ο Κουρνός (από το κρουνός, αφού αναβλύζει νερό), σήμερα μπορεί να κατοικείται από γελάδια και κατσίκια που βόσκουν ελεύθερα, αλλά παλιότερα ήταν σημαντικό χωριό και καλά προφυλαγμένο με αρκετό νερό όλες τις εποχές του χρόνου. Άλλωστε η σωλήνα που μεταφέρει το νερό της πηγής χαμηλότερα, αποδείχθηκε πιστός μας σύντροφος σε όλη τη διαδρομή και ακολουθεί πορεία παράλληλη με αυτή του μονοπατιού.

Η μεγάλη καρυδιά στο πλάι του μονοπατιού έχει αναδυθεί μέσα από τα βράχια, πάνω στα οποία στέκεται παλιό αρχοντικό και μερικά κτίσματα. Αν συνεχίσεις τη νοητή γραμμή του μονοπατιού, δίπλα από το πέτρινο τείχος που οριοθετεί το σημείο που αναβλύζει το νερό, θα συναντήσεις και άλλα διαλυμένα σπίτια.

Μια ανοξείδωτη κατασκευή οδηγεί το νερό μέσα από λάστιχα σε μπαξέδες και ποτίστρες για τα ζώα. Καλύπτει όμως τη μαρμάρινη βρύση απ’ όπου αναβλύζει το νερό και που μάλλον μεταφέρθηκε από τα αρχαία Κιόνια. Σ’ αυτές τις δύο πηγές οφείλει το όνομά του το μοναστήρι του Κουρνού, που προϋπήρχε από το 16^ο αιώνα. Η μονοκάμαρη εκκλησία της Παναγίας έχει τρούλο και καμπαναριό, ενώ είναι διακοσμημένη με ωραίες, ξεθωριασμένες αγιογραφίες. Στις 15 Αυγούστου που εορτάζεται η εκκλησία συγκεντρώνεται πλήθος πιστών και οργανώνεται το περίφημο πανηγύρι του Κουρνού.

Έχουμε διανύσει την απόσταση σε 1,5 ώρα (με τη φωτογράφηση) και προχωράμε σε μονοπάτι που χάνεται και παραχωρεί τη θέση του σε «πλακούρες», δηλαδή σε επίπεδους βράχους. Εδώ χρειάζεται προσοχή για να μη χαθούμε. Από το μοναστήρι βάζουμε σημάδι τον ερειπωμένο πύργο που διακρίνουμε στην άκρη του υψώματος σε μικρή απόσταση δέκα λεπτών. Από εκεί βάζουμε σαν σημάδι, τον απέναντι λόφο, όπου ξεχωρίζει η κυλινδρική τσιμεντένια στήλη με το τριγωνομετρικό της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού. Κάτω από αυτό μας περιμένουν τα ερείπια της αρχαίας πολιτείας της Αίγιλας.

Έχεις φθάσει, λοιπόν, στη θέση «Κιόνια» που οι ντόπιοι αποκαλούν «Βασιλικές Πέτρες» και αυτό που αντικρύζουν τα μάτια σου είναι τόσο θλιβερό όσο και αληθινό. Η αρχαία Αίγιλα στην οποία ο Παυσανίας αναφέρει ότι υπήρχε ναός της Δήμητρας «έσται δε Αίγιλα της Λακωνικής ένθα ιερόν ίδρυται άγιον Δήμητρος» (Λακωνικά IV 17,7).

Σύμφωνα με τη παράδοση, ο ναός της Δήμητρας κατεδαφίστηκε το 16^ο αιώνα από τον ηγούμενο της Μονής, διότι τελούνταν εκεί παγανιστικές ιεροτελεστίες. Τα θεμέλια δύο κτισμάτων, οι πεσμένοι κίονες και κάποια λείψανα της μετακλασικής αρχαιότητας, οδήγησαν τους ερευνητές στη σκέψη ότι ανήκουν στο ιερό της Δήμητρας. Το ιερό εντοπίστηκε το 1843 από την αρχαιολογική αποστολή του Γάλλου Φιλίππου Le Bas.

Το 1975 το ιερό μελέτησαν και παρουσίασαν σε δημοσίευμα, η αρχαιολόγος Λήδα Μόσχου - Τσιώμη και ο αρχιτέκτων Π. Ν. Μόσχος. Η έρευνα - μελέτη συνεχίζεται, ενώ αξιοσημείωτο είναι ότι οι δύο Έλληνες επιστήμονες μιλούν για δύο δωρικούς ναούς (δίστυλος εν παραστάσει που χρονολογείται στην περίοδο Οκταβιανού Αυγούστου ή Τιβερίου και περίπτερος ναός του Β’ μισού του 2^ου αιώνα π.Χ.) με περίοδο ακμής τα χρόνια του Κοινού των Λακεδαιμονίων - Ελευθερολακώνων.

Στην περιοχή έχουν καταγραφεί πολλά μνημεία, φρουριακή εγκατάσταση, οικοδομήματα, νεκροταφείο, στήλες, βωμοί, κιονίσκοι, βάσεις αγαλμάτων, γλυπτά μέλη, δεξαμενές νερού, ανάγλυφες παραστάσεις σε βράχους, υδραγωγείο και λατομείο.

Στο ναό της Δήμητρας, που έκαναν γιορτές οι γυναίκες, επιτέθηκε ο Αριστομένης με τους Μεσσήνιους, αλλά αποκρούστηκε και αιχμαλωτίστηκε. Ο Παυσανίας μπορεί να μην είδε την Αίγιλα, αφού πήρε το πλοίο από την Τευθρώνη για το Ταίναρο, αλλά τη μνημονεύει στα Μεσσηνιακά και αναφέρει:

«...Στη Λακωνική βρίσκεται η Αίγιλα, όπου υπάρχει ιερό της Δήμητρας άγιο. Ξέροντας ο Αριστομένης και οι δικοί του πως οι γυναίκες τελούν εκεί γιορτή προσπάθησαν να τις αρπάξουν. Οι γυναίκες όμως ξεσηκώθηκαν, όχι χωρίς συνεργεία της θεάς, για άμυνα και τραυμάτισαν τους περισσότερους Μεσσήνιους με τα μαχαίρια με τα οποία οι γυναίκες έσφαζαν τα ζώα της θυσίας και με τις σούβλες στις οποίες περνούσαν τα κρέατα για να τα ψήσουν. Τον Αριστομένη, χτυπώντας τον με τις δάδες, τον έπιασαν ζωντανό. Την ίδια όμως νύχτα δραπέτευσε και κατέφυγε στη Μεσσηνία. Ενοχοποιήθηκε η ιέρεια της Δήμητρας Αρχιδάμεια πως αυτή τον ελευθέρωσε, όχι για χρήματα, αλλά επειδή από πριν τον αγαπούσε. Εκείνη προφασίστηκε πως ο Αριστομένης είχε κόψει τα δεσμά του και δραπέτευσε...».

Καθίσαμε δίπλα στις πεσμένες κολόνες ατενίζοντας το Λακωνικό κόλπο και τη Κοκκάλα κάτω από τα πόδια μας, ενώ το αεράκι από τις βουνοκορφές του Σαγγιά μας δρόσιζε ευχάριστα.

Εδώ, στο βουνό, στα ερείπια των ναών που περιβάλλονται από ανεμώνες, ίριδες, βιόλες, βαλεριάνες και φλώμους, στη μέση του πουθενά αλλά και στη μέση της ανθρώπινης ύπαρξης, χωρίς σημάδια σύγχρονου πολιτισμού, αφεθήκαμε…

Αναλογιστήκαμε τους χιλιάδες ανθρώπους που εκατοντάδες χρόνια ακολουθούν την ίδια πορεία, φτάνουν στον ίδιο προορισμό, ξεκουράζονται στο ίδιο σημείο και στο νου μας ήλθαν τα λόγια του Στρατή Μυριβήλη: «…Κανένας μας δεν ένοιωσε το πάθος της άμεσης επαφής με τον τόπο, που είναι μια συνάντηση βίαιη και τρομαχτική, μια συνάντηση αποκαλυπτική, κατά τον τρόπο που είναι αποκαλυπτική μια ξαφνική αστραπή, που βγαίνει από τη σύγκρουση δύο δυνάμεων αντίρροπων και ισοδύναμων. Κανένας μας δεν την ένοιωσε αυτή τη χαρά της προσταχτικής ανάγκης, γιατί κανένας μας δεν είναι από το μέταλλο, το σκληρό το κοφτερό, από το μέταλλο της Μάνης. Για να πηδήξει η φοβερή σπίθα που γδύνει από το σκοτάδι το αληθινό πρόσωπο της γης και των δυνατών ανθρώπων, χρειάζονται δύο πυριόβολα. Το ατσάλι και η τσακμακόπετρα. Η Μάνη ολάκερη είναι μια αιχμηρή πυρωμένη στουρναρόπετρα. Πούν’ το τ’ ατσάλι που θα την κάνει να βγάλει τις κρυμμένες σπίθες της;»

Σημειώσεις
1. Η ανάβαση στο Κουρνό από το Νύφι, δεν είναι δύσκολη αλλά το μονοπάτι θέλει προσοχή. Διαρκεί περίπου 1 ώρα για έμπειρους, αλλά εμείς με τη φωτογράφηση κάναμε 1,5 ώρα. Μετά από το Μοναστήρι υπολογίστε 20’ – 30’ διαδρομής μέχρι την Αίγιλα. Η επιστροφή διαρκεί περίπου 40’. Το μονοπάτι δεν είναι σηματοδοτημένο, αλλά είναι ευδιάκριτο και είναι πολύ δύσκολο για να χαθείς. Είναι προτιμότερο να φοράμε μποτάκια και όχι απλά αθλητικά παπούτσια, γιατί προστατεύουμε καλύτερα τους αστραγάλους μας από διαστρέμματα και κουραζόμαστε λιγότερο. Λίγα παξιμάδια, τυρί, ντομάτα και μια σοκολάτα, με ένα παγούρι νερό, είναι αρκετά για την ανάβαση που ειδικά την Άνοιξη μπορεί να εξελιχθεί σε μια όμορφη ημερήσια εκδρομή.

2. Στις 29 Σεπτεμβρίου, μετά από ενέργειες του Γιάννη Κοφινά, ο Πεζοπορικός Όμιλος Αθηνών ακολούθησε τη παραπάνω διαδρομή, ενώ τη προηγούμενη ημέρα πραγματοποίησε τη πρώτη επίσημη διάσχιση του Σαγγιά από Τριανταφυλλιά στη Ζούδα. Στις 2 Ιουνίου 2002 σηματοδοτήθηκε η διαδρομή από τη Φυσιολατρική Ομάδα Σαϊδόνας.