ΣΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΤΟΥ ΝΕΡΑΝΤΖΗ ΑΙΒΑΖΗ ΣΤΗ ΚΑΣΤΟΡΙΑ - ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Της Ελένης Τσικάκου-Πατσουράκου

Σκοπός του κειμένου αυτού δεν είναι μόνο να περιγράψουμε ένα παλιό αρχοντικό περιοριζόμενοι στην ξηρά περιγραφή των χώρων τεχνική και λειτουργική. Θα αναφερθούμε στα περιστατικά εκείνα που συνέδεσαν τους ενοίκους του σπιτιού με τους χώρους αυτούς ψυχικά και συναισθηματικά και θα προσπαθήσουμε να διεισδύσουμε στον τρόπο σκέψης και ζωής των παλιών Καστοριανών. Έτσι θα δώσουμε μία ολοκληρωμένη εικόνα της ζωής που ξετυλιγόταν μέσα σ’ αυτό και θα διαπιστώσουμε πως δέθηκαν όσοι το κατοίκησαν ψυχικά και ιστορικά με το συγκεκριμένο αρχοντικό.

Μία μόνο λέξη καλύπτει το φάσμα της λειτουργίας του αρχοντικού. Αυτάρκεια. Ήταν φτιαγμένο ώστε να συγκεντρώνει στους χώρους του όλα όσα χρειαζόταν για να λειτουργήσει. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν την περιγραφή, αρχίζοντας από την εξωτερική του μορφή.

Το αρχοντικό του Νεράντζη Αιβάζη χτίστηκε τον 17ο αιώνα. Βρίσκεται στην περιοχή “Ντολτσό” που είναι στις όχθες της λίμνης. Η αρχιτεκτονική μορφή του διασώζεται ακέραια το ίδιο και οι εσωτερικοί του χώροι. Μπαίνοντας στο αρχοντικό, περνάμε την βαριά δίφυλλη ξύλινη πόρτα, μας ξαφνιάζει ο προειδοποιητικός ήχος του αυτοσχέδιου συστήματος ασφάλειας του μπρούτζινου κουδουνιού. Κατεβαίνουμε 2-3 σκαλιά και δεξιά μας βλέπουμε το υπόγειο των κρασιών. Εκεί υπάρχουν τα βαένια (βαρέλια) του κρασιού, το πατητήρι, οι κόφες και ότι άλλο χρειαζόταν για την παρασκευή του κρασιού. Στο έδαφος του υπογείου υπήρχε άμμος. Εκεί παράχωναν τις σφραγισμένες φιάλες του ηλιαστού κρασιού αναγράφοντας στις ετικέτες την ημερομηνία του σφραγίσματος. Εκεί παρέμεναν για πολλά χρόνια και άνοιγαν μόνο σε επίσημα γεύματα ή ευτυχή γεγονότα (γάμους - βαφτίσεις - ερχομούς ξενιτεμένους, κ.τ.λ.)

Ακριβώς απέναντι, αριστερά, υπάρχει το κελάρι των τροφίμων, όπου συγκεντρώνονταν οι προμήθειες του χειμώνα. Μέσα σε κιούπια φυλάσσονταν το μέλι, το πετιμέζι, τα τουρσιά και οι ξηροί καρποί (αμύγδαλα, καρύδια, φουντούκια κ.α.). Στο καδί υπήρχε το τυρί, το βούτυρο και το λάδι. Από τα κέρατα ελαφιού κρέμονταν τα λουκάνικα και το χοιρομέρι. Ακριβώς δίπλα από το κελάρι είναι το κατόι όπου εκεί φυλάσσονταν ξύλα δεντρίσια για το τζάκι, κάρβουνα, δαδί, και κληματόβεργες για προσάναμμα. Και ενώ βαδίζουμε στη πλακόστρωτη εσωτερική αυλή βλέπουμε τη λαγήνα του νερού που το έβγαλαν. Δίπλα υπάρχει ένα αντικείμενο που μάς εντυπωσίασε. Πρόκειται για ένα ξύλινο έλκηθρο που χρησιμοποιούσαν όταν πάγωνε η λίμνη. Κάτω από την ξύλινη επιφάνειά του έχει δύο κοκάλινα εξαρτήματα που ήταν γερά, ανθεκτικά και γλιστρούσαν με ευκολία στον πάγο. Αφήνοντας τον ισόγειο χώρο της αυλής τα μάτια μας αντικρίζουν το πατάρι. Εκεί είναι η κούνια του μωρού, ο σοφράς, η καρότσα (φανάρι φύλαξης τροφίμων) και ένα πελώριο ταψί για γλυκά (μπακλαβάδες και γαλατομπούρεκα). Εδώ υπάρχουν και τα είδη ταξιδιού. Ενα μεγάλο μπαούλο, η ταξιδιωτική βαλίτσα και ομπρέλες. Πράγματα που χρησιμοποιούσε ο άρχοντας στα ταξίδια που έκανε σε Ευρώπη και Ασία για την εξεύρεση γουναρικών στις εκεί αγορές.

Συνεχίζουμε στον ισόγειο χώρο και φτάνουμε στο δεύτερο κελάρι. Εκεί είναι το αμπάρι. Ενα τετράγωνο τεράστιο μπαούλο όπου φυλασσόταν το αλεύρι. Πιο εκεί είναι το ζυμωτάρι, με την ξύλινη σκαφίδα το κιούπι του προζυμιού, τα πλαστήρια ,τους κλώστες τις πινακότες τα πεσκίρια και η ξύλινη σφραγίδα της λειτουργίας. Στο πεζούλι του κελαριού υπάρχουν δοχεία για τα όσπρια, τους ξηρούς καρπούς, τα ζυμαρικά, κ.α. Εκεί βρίσκονται και τηγάνια διαφόρων μεγεθών, μικρά αλλά και μεγάλα τετράγωνα για το ψήσιμο μεγάλων ψαριών, πήλινες σαλατιέρες για το τζατζίκι, τη μελιτζανοσαλάτα, κ.α. Σε μία γωνιά, δεξιά όπως μπαίνουμε, είναι το φαρμακείο του σπιτιού. Σε πήλινα βάζα έβαζαν το χαμομήλι, τη μέντα, το φλαμούρι, το λιναρόσπορο, κ.α. Εκεί είναι και οι παραδοσιακές βεντούζες μαζί με τα μπουκάλια με υγρό για εντριβές, το ποίο είναι φτιαγμένο από λάδι (1/2 μέρος) και ξύδι (1/2) μαζί με 10 σκελίδες καθαρισμένο σκόρδο και 6-7 τσούτσκες (καφτερές πιπεριές) το άφηναν 1 μήνα στον ήλιο και ήταν έτοιμη για χρήση.

Στον επάνω όροφο βρίσκεται το εργαστήρι της γούνας. Πρόκειται για ένα δωμάτιο με ξύλινο πάτωμα - όπως όλα του πάνω ορόφου - του οποίου η πόρτα είναι πιο χαμηλή για να μη φεύγει η θερμοκρασία. Σ’ αυτό το δωμάτιο οι τεχνίτες έκαναν “νυχτέρια” ράβοντας με επιδεξιότητα τα μικροσκοπικά κομμάτια γούνας χρησιμοποιώντας τα ειδικά τρίπλευρα βελόνια και τις ιδιόμορφες δακτυλήθρες της τέχνης τους. Στο χώρο αυτό οι άντρες μεταξύ τους έβγαζαν στίχους, σάτιρες και τραγούδια. Εκεί έκαναν “κοινωνικά σχόλια” καθισμένοι σταυροπόδι στα χαμηλά μαξιλάρια γύρω από το τραπέζι της δουλειάς τους στο κέντρο του δωματίου. Εδώ υπάρχει και η περίφημη “μεσάντρα” πρόκειται για μία ζωγραφισμένη ξύλινη ντουλάπα μέσα στην οποία κρυβόντουσαν οι άντρες στις επιδρομές των Τούρκων και των Βουλγάρων. Κύρια όμως χρήση της ήταν για τη φύλαξη των γουναρικών.

Στον τοίχο κρεμασμένο υπάρχει το παλτό του άρχοντα το οποίο είναι 300 περίπου ετών και η αναφορά σ’ αυτό γίνεται γιατί για τα μάτια μας ήταν ένα έργο τέχνης. Το παλτό είναι μαύρο τσόχινο και έχει βελούδινα μανίκια (μανσέτες) για να γίνεται το “σκέρτσο”. Να δίνει χάρη και κομψότητα δηλαδή στο ρούχο. Η εσωτερική πλευρά του παλτού είναι ντυμένη με γούνα, το ίδιο οι γιακάδες. Ο σκοπός που η γούνα είναι από μέσα, είναι για να υπάρχει ζεστασιά το χειμώνα. Η περιγραφή του ντόπιου ξεναγού ήταν τόσο ζωντανή και παραστατική και σε συνδυασμό με το χώρο που μας είχε απορροφήσει από την ομορφιά του, ώστε νιώθαμε ότι κάποια στιγμή θα ανοίξει η πόρτα μπροστά μας θα δούμε τον άρχοντα που μόλις έφθασε από κάποιο μακρινό ταξίδι να τινάξει τις νιφάδες του χιονιού από πάνω του.

Στα γύρω ράφια του εργαστηρίου υπήρχαν φρούτα (αχλάδια, μήλα, κυδώνια, ρόδα που διαρκούν αρκετά) και τα έβαζαν εκεί για να αποπνέουν μια ευχάριστη μυρωδιά για να γίνεται ευχάριστη η ατμόσφαιρα. Στο καλό καθημερινό παιδιών υπάρχει το τζάκι που βρίσκεται στο κέντρο ενώ δεξιά και αριστερά είναι τα χορτάρινα στρώματα με τις φλοκάτες. Κοντά στο παράθυρο είναι ένα ξύλινο γραφείο για το διάβασμα των παιδιών και φτερά για το γράψιμο. Και αυτό το δωμάτιο έχει ντουλάπα για τα ρούχα των παιδιών που και αυτή είναι ζωγραφισμένη. Δίπλα είναι το ερμάρι στο οποίο φυλασσόταν τα βάζα με τα γλυκά του κουταλιού, οι περίτεχνοι δίσκοι, ποτήρια και φλιτζάνια σε χαρούμενα χρώματα και άλλα με μαύρη ρίγα που τα έβγαζαν μόνο όταν είχαν πένθος.

Στην απέναντι πλευρά του σπιτιού είναι ο γυναικωνίτης. Είναι σε πιο ψηλό επίπεδο και έχει πρόσβαση από σκάλα. Εκεί ήταν ο χώρος των κοριτσιών που παρακολουθούσαν σαν πίσω από το καφασωτό (δικτυωτό παράθυρο) τις γιορτές των μεγάλων διότι σύμφωνα με τα ήθη ης εποχής τα κορίτσια δε συμμετείχαν στις γιορτές των ενηλίκων. Για τα κορίτσια γινόταν ειδικά μια γιορτή, την άνοιξη. Πιο πέρα από το γυναικωνίτη ήταν ένας χώρος πάλι με μεγάλο καφασωτό παράθυρο, εκεί μέσα βρισκόταν η ορχήστρα κι από εκεί διαχέονταν οι όμορφοι ήχοι προς το δοξάτο και την κρεββάτα. Ο δοξάτος όπως λέει και το όνομά του ήταν το πιο σπουδαίο, το πιο επίσημο δωμάτιο του σπιτιού. Εκεί λόγω χώρου γινόντουσαν οι μεγάλες συναντήσεις και οι λαϊκοί χοροί.

Ιστορικά αναφέρουμε ότι στο συγκεκριμένο χώρο έγιναν σημαντικές συναντήσεις με τον Παύλο Μελά και τον Μητροπολίτη Γερμανό Καραβαγγέλη καθώς και το επιτελείο του Μακεδονικού Αγώνα. Στο χώρο του δοξάτου υπάρχουν θρόνοι (ειδικές πολυθρόνες) για τον μητροπολίτη και τον άρχοντα του σπιτιού, ενώ τριγύρω υπάρχουν καναπέδες στους οποίους καθόταν κατά ιεραρχία οι επίσημες στρατιωτικές και διοικητικές αρχές. Ο δοξάτος ήταν το δωμάτιο που πραγματοποιόντουσαν οι χοροί. Το ταβάνι είναι πλούσια διακοσμημένο ενώ τα παράθυρα στολίζονται με βιτρώ του 17ου αιώνα. Η κρεββάτα είναι συνέχεια του δοξάτου και συνήθως εκεί κάθονταν οι άνδρες. Έχει πολυτελέστατα χαλιά και στους καναπέδες έχουν στρωθεί κομψά υφάσματα. Είναι ένα δωμάτιο που έχει τα πλεονέκτημα ότι οι τρεις όψεις του βλέπουν ανατολικά, νότια και φυτικά ενώ η τέταρτη η βόρεια βλέπει στο εσωτερικό του δοξάτου.

Το μικρό σαλόνι είναι παράλληλος χώρος με το δοξάτο. Εκεί δέχονταν τις αρχόντισσες. Το στρώσιμό του έφερε τη σφραγίδα της γυναικείας επιμέλειας και καλαισθησίας. Στους τοίχους υπάρχουν ακόμα και σήμερα πίνακες-τοιχογραφίες που δίνουν κομψότητα και χάρη στον προσεγμένο χώρο. Το δωμάτιο αυτό έχει μία ιδιαιτερότητα που δε συναντάται στη Ελληνική κοινωνία. Στον ένα τοίχο που είναι κοινός με τον γυναικωνίτη υπάρχει ένα μικρό καφασωτό παράθυρο από τον οποίο τα κορίτσια του σπιτιού έβλεπαν τον υποψήφιο που είχε πάει στον πατέρα του κοριτσιού για να ζητήσει το χέρι της. Το κορίτσι έβλεπε τον άνδρα και αν της άρεσε συμφωνούσε, αφού ζητούσε και τη γνώμη της μητέρας της η οποία τον παρακολουθούσε από ένα μεγεθυντικό φακό που βρισκόταν σε εύλογο ύψος. Τότε του πρόσφεραν γλυκό και έμπαιναν στη διαδικασία της ένωσης των δύο οικογενειών. Αν ο υποψήφιος γαμπρός κρινόταν ακατάλληλος, τότε του πρόσφεραν σκέτο καφέ, πικρό. Από εκεί βγήκε και η παροιμιώδης έκφραση για τον “καφέ της παρηγοριάς”.

Το μικρό σαλόνι ή “καλή κάμαρη” όπως την έλεγαν διατηρούσε της αυτονομία της λειτουργίας της. Στα τέσσερα ερμάρια (νουλάπια) φυλάσσονταν τα είδη του κεράσματος και τα σκεύη του. Ασημένιες κούπες, κουταλάλια, ποτήρια, κανάτες και “νταμπλάδες” (μεγάλοι δίσκοι). Η καλή κάμαρη γνώριζε το αποκορύφωμα της λάμψης της την Κυριακή του γάμου. Εκεί στεκόταν η νύφη περιστοιχισμένη από το γυναικείο περιβάλλον της και σε μια τελετουργική διαδικασία που συνέβαινε το πρωί γινόταν το “ξεσκέπασμά” της δηλαδή το ξεσκέπασμα του κεφαλιού της νύφης από το πέπλο. Από εκεί το απόγευμα την παραλάμβανε ο “μπράτιμος” (παράνυμφος) για τη στέψη. Αυτή είναι η πιο συγκινητική στιγμή καθώς τον πόνο από το χωρισμό τον ερμηνεύει η μουσική των “λαλητάδων¨(λαϊκών οργανοπαικτών) με το τραγούδι τους.

Μόνα μου τα λουλούδια μου
συχνά να τα ποτίζεις
μάνα μου γλυκειά

Στον όροφο αυτό υπάρχει και το λουτρό που έχει ξύλινη μπανιέρα φυσικού σημερινού μεγέθους, ενώ στο πλάι υπάρχει το φυσικό σφουγγάρι που είναι από ίνες κολοκυθιού. Στο βάθος του λουτρού υπάρχει μία κρύπτη από την οποία φυγάδευαν τα κορίτσια σε διπλανά σπίτια στις επιδρομές των Τούρκων και Βουλγάρων. Τέλος, από το μπαλκόνι που έβλεπε προς τη λίμνη οι ιδιοκτήτες έριχναν τις πετονιές τους και έπιαναν ψάρια κάτι που ήταν συνηθισμένο φαινόμενο σε όλα τα παραλίμνια αρχοντικά. Σήμερα αυτή η ιδιομορφία του χώρου δεν υφίσταται διότι το σημείο αυτό της λίμνης έχει επιχωματιστεί και έχει γίνει δρόμος. Ο επάνω όροφος έχει κι άλλα δωμάτια, κυρίως κρεβατοκάμαρες καθώς και ένα δωμάτιο προς τη πλευρά του γυναικωνίτη που υπάρχει σήμερα ο αργαλειός, ο κλώστης, η ανέμη και όλα τα άλλα απαραίτητα εργαλεία του νοικοκυριού που χρειαζόταν για τη οικιακή κλωστοϋφαντουργία.

Δεν κάνουμε σε κανένα άλλο δωμάτιο του ορόφου ιδιαίτερη αναφορά διότι δεν υπάρχει κάτι άλλο καινούργιο να επιδείξει. Αναφερόμαστε μόνο στη γωνιά με το εικονοστάσι που βρίσκεται ανατολικά του δοξάτου όπως πρωτομπαίνουμε στο χώρο ανεβαίνοντας από τη σκάλα. Εκεί βρισκόταν μια πλούσια συλλογή εικόνων άλλες φτιαγμένες από ντόπιους ζωγράφους και άλλες φερμένες από του Άγιους Τόπους και το Άγιο Όρος. Σ’ αυτή τη γωνιά γίνονταν τα ευχέλαια, οι παρακλήσεις για τους ξενιτεμένους και άλλες δεήσεις. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε το “μπουχαρί” που υπάρχει στον “καλό οντά” και είναι το τζάκι. Ενα δείγμα τζακιού παλαιότερης μορφής του 17ου και 18ου αιώνα. Λέγεται ότι είναι δείγμα βυζαντινής τέχνης από την εποχή που ανθούσε το εμπόριο της γούνας και η Πόλη με την Καστοριά είχαν στενές εμπορικές σχέσεις.

Το αρχοντικό του Νεράτζη Αιβάζη όπως και τα περισσότερα αρχοντικά είχε και χώρους εξωτερικούς, βοηθητικούς. ένας από τους σπουδαιότερους χώρους ήταν και η αυγατή.

Εκεί που τελείωνε η αυλή του αρχοντικού και, άρχιζε η λίμνη ήταν η αυγατή. Η αυγατή δημιουργούσε δικαίωμα πάνω σε μιά στενή ζώνη της λίμνης που το μήκος της ήταν όση και η παρόχθια έκταση της αυγατής ενώ το πλάτος της όσο το μήκος ενός Καστοριανού Καραβιού (πλάβας) είναι δηλαδή ένα είδος μικροσκοπικής αιγιαλίτιδος ζώνης όπου δεν δικαιούται να προσεγγίσει ξένο καράβι ή να αλιεύσει στα νερά ή τον πυθμένα χωρίς την έγκριση του ιδιοκτήτη. Κάθε παραλίμνιο σπίτι επικοινωνούσε όπως όλη η πόλη της Βενετίας με βάρκες. Εκεί έπλεναν και λεύκαιναν τα ρούχα οι γυναίκες.

Ενώ με το καράβι διευκολυνόταν η επικοινωνία με την αγορά, το αμπέλι, τις επισκέψεις, την προμήθεια νερού. Μέχρι το 1930 τα σπίτια και οικόπεδα με αυγατή ήταν περιζήτητα, όταν όμως κατασκευάστηκε ο παραλίμνιος δρόμος χάθηκε όλη η ομορφιά και η γοητεία της. Τα σπίτια που είχαν το προνόμιο της αυγατής είχαν πολλά προσόντα. Ήταν ακόμη και η ψυχαγωγία με το ψάρεμα, το κολύμπι, τη βραδινή ξεκούραση και το σεργιάνι της βαρκάδας. Οι αυγατές των σπιτιών χωρίζονταν με ένα τοίχο, ενώ παντού επικρατούσε το πράσινο από τα φυτά και τα λουλούδια και ήταν το καύχημα των ιδιοκτητών.

Στον εξωτερικό χώρο του σπιτιού βρίσκονται και άλλοι βοηθητικοί χώροι. Ήταν ο σταύλος που φύλαγαν τα ζώα που διέθετε το σπίτι. Έξω στην αυλή βρισκόταν και το αναγκαίο (η χρειά, ή χαλές). Πρόκειται για το αποχωρητήριο που είναι ένας μικρός χώρος με ξύλινη πόρτα κατασκευασμένος με πρωτόγονα (για τα σημερινά δεδομένα) μέσα. κάτω από το χαγιάτι στεγάζονταν και λειτουργούσαν, τα μαγειρεία, οι φούρνοι, τα πλυντήρια, το ζυμωτάρι, το καζάνι για την παρασκευή της ρακής τα αλιευτικά δίχτυα, κ.α. Σήμερα το χαγιάτι δεν έχει την παλιά του μορφή , χάρις στις φιλότιμες προσπάθειες όμως των μελών του Συλλόγου “Αρμονία” που φροντίζει να το διατηρεί σε καλή κατάσταση χουν κατασκευαστεί αυτοί οι χώροι σε άλλο σημείο της αυλής.

Αξίζει να δούμε την κουζίνα με τα πολλά αντικείμενα που υπάρχουν εκεί. Τη μεγάλη γάστρα για τις πίτες, το παράξενο τηγάνι της “λεγεώνας” με τα κοιλώματα για το τηγάνισμα πολλών αυγών μαζί, τα χαλκώματα, τα ταψιά, κ.τ.λ. Σε μιά γωνιά βρίσκεται το πλυντήριο. Πρόκειται για μιά κόφα (μεγάλο καλάθι) μέσα στην οποία έβαζαν τα άπλυτα ρούχα. Από πάνω έβαζαν πέντε πέντε λευκά πανιά, το ένα πάνω στο άλλο και από πάνω έριχναν στάχτη. Πάνω στη στάχτη έριχναν βραστό νερό και έσπαζαν μερικά αυγά από τσόφλι και τα ανακάτευαν. Τα βρώμικα νερά έφευγαν από το καλάθι. Επαναλάμβαναν όσο χρειαζόταν. Μετά τα έβαζαν σε μιά σκάφη με νερό και τα ξέβγαζαν. Τα ρούχα έβγαιναν κατάλευκα.

Αυτή ήταν μιά σύντομη περιγραφή του αρχοντικού του Νεράντζη Αιβάζη και εδώ κλείνει η γοητευτική σελίδα της ζωής που ιστορείται η καθημερινή ζωή των ανθρώπων που στους τρεις αιώνες της ηλικίας του αρχοντικού, πέρασαν σ’ αυτό βαρυχειμωνιές με τα αποθέματα των τροφίμων και των καυσίμων με τους θρύλους και τις ιστορίες, με το παραμύθι και το τραγούδι, στη σεγγέρα και το νυχτέρι.

                           


Αρετή και Τόλμη ] Συμπληρώνεται η Ιστορία του Μαλευρίου ] Δημοτικές Εκλογές ] Ιστορικό Χειρόγραφο ] Περί του "ΛΩ" των Μανιατών ] Λεηλασία Αγίου Δημητρίου ] [ Αρχοντικό Αϊβάζη ] Βιβλίο Σαράντου Καργάκου για το Καπετάν Ζαχαριά ] Επανέκδοση Επιθεώρησης ΗΩΣ ] Ιστορία Μαλευρίου ] Μάνη και Καστοριά ]