Ο Φάρος των Κιτριών

Του Γεωργίου Στυλ. Γεωργουλέα (Δημοσίευση στο περιοδικό «ΙΘΩΜΗ», Τ. 45, Αύγουστος 2001).

Νότια της Καλαμάτας και σε απόσταση 6 ν. μιλίων, κοντά στον όρμο των Κιτριών ευρίσκεται η ακρωτηριάζουσα και χερσονησώδης προβολή του ασβεστολιθικού βουνού Κεφάλι ή Κεφαλοβούνι¹.

Στο ακραίο μέρος αυτού του χώρου, αγέρωχος - άγρυπνος - κουρνιασμένο στην αγκαλιά των βράχων, ορθώνει το πέτρινο ανάστημά του ο φάρος των Κιτριών, ο οποίος παρακολουθεί και υποβοηθάει αγρυπνά τις κινήσεις των πλοίων που διαπλέουν το Μεσσηνιακό Κόλπο.

Για τον ακριβή χρόνο που χτίστηκε ο φάρος, μας κατατοπίζει ένα δημοσίευμα της παλιάς εβδομαδιαίας Καλαματιανής εφημερίδας «ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ» της 26ης Ιανουαρίου του 1892, αρ. Φ. 16, το οποίο αναδημοσίευσε ο φίλος κ. Αντώνης Γ. Μπούνας στην εφημερίδα «ΠΑΜΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ»². Το καταχωρούμε και εμείς ως έχει:

«Προ τριών μηνών επερατώθη ο νέος φάρος των Κιτριών υπό του διακεκριμένου εργολάβου κ. Αθανασίου Μαρίνου και όμως μέχρι του νυν δεν παρελήφθη έτι, ουδέ φροντίς περί τούτου ελήφθη, καίτοι αναγκαιότατον είναι το φως αυτού τοις ναυτιλομένοις κατά τας σκοτοινάς ταύτας και θυελλώδεις του χειμώνος νύκτας. Ευελπιστούμεν ότι ο Υπουργός των Ναυτικών, καθορών το άτοπον, θέλει διατάξη την ταχείαν παραλαβήν του φάρου τούτου και την έναρξιν της λειτουργίας αυτού».

Από το ανωτέρω δημοσίευμα πληροφορούμεθα ότι ο φάρος είχε αποπερατωθεί από τα τέλη Οκτωβρίου του 1891, είχε όμως καθυστερήσει η παραλαβή και η λειτουργία του.

Η πρόσβαση προς την περιοχή του φάρου ήταν δύσκολη, διότι δεν υπήρχε ούτε καν μονοπάτι και για να φτάσει κανείς εκεί έπρεπε να πεζοπορήσει τουλάχιστον μία ώρα από τον οικισμό των Κιτριών σε δύσβατο έδαφος³.

Σήμερα η πρόσβαση είναι εύκολη, διότι προ δεκαετίας περίπου έχει διανοιγεί αγροτικός δρόμος σε παρακαμπτήριο από τον κεντρικό δημοτικό Κιτριών- Καλιαναίϊκων.

Το κτηριακό συγκρότημα του φάρου χτισμένο σε υψόμετρο 20μ. από τη θάλασσα έχει διαστάσεις 7,00 Χ 11,5μ. και συνολικό εμβαδόν 80τ.μ. Διαθέτει τέσσερα δωμάτια για τη διαμονή των φαροφυλάκων διατεταγμένα ανά δύο εκατέρωθεν ενός κεντρικού αξονικού θαλάμου, μέσω του οποίου γίνεται η πρόσβαση από τη μοναδική εξώπορτα τόσο προς τα δωμάτια όσο και προς τον τετράγωνο πύργο ο οποίος προβάλλει προς την πλευρά της θάλασσας⁴.

Σ’ ένα από τα δωμάτια ( το βορειοανατολικό) βρίσκεται η εστία για το μαγείρεμα, ενώ οι χώροι υγιεινής στεγάζονται στο προς βορράν ανεξάρτητο γειτονικό κτίσμα. Η στέρνα βρίσκεται μέσα και κάτω από το οίκημα. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του φάρου είναι ότι στους λιθόκτιστους σοβατισμένους τοίχους, ξεχωρίζουν τα σκουρόχρωμα κουφωτά και ισομεγέθη αγκωνάρια, ή εκατέρωθεν εκ τεσσάρων σειρών αγκωναροειδής βάση, καθώς και τα λευκά μαρμάρινα πλαίσια της πόρτας και των παραθύρων. Ο τετράγωνος πύργος έχει πέτρινο σώμα ύψους 9,50μ. και περιλαμβάνει κυκλική σκάλα ανόδου με σφηνοειδή μαρμάρινα σκαλοπάτια που οδηγούν στην κορυφή του φωτιστικού μηχανήματος.

Ως κεφαλή στην κορυφή του πύργου επικάθεται μεταλλικός κλωβός με το φωτοστάσιο σε εστιακό ύψος 31 μέτρα με αλεξικέραυνο.

Το γεωγραφικό πλάτος του φάρου βρίσκεται σε στίγμα 36° 55’ Ο’’ Βόρειο, το γεωγρ. μήκος σε 22° 07’ 6’’ Ανατολικό και με Αριθμό στον Ελληνικό Φαροδείκτη (ΑΕΦ) 2260-Ε 4032.

Πρωτολειτούργησε την 1-6-1892 κατόπιν της υπ’ αριθμ. 27/1-5-1892 εγκυκλίου αναγγελίας του Υπουργείου Ναυτικών⁵ ως επιτηρούμενος με το περιστροφικό σύστημα Sautter Lemonnier, με ωρολογιακό μηχανισμό περιστροφής με αντίβαρα και πηγή ενέργειας το πετρέλαιο. Εξέπεμπε λευκό σταθερό φως μιας λευκής αναλαμπής ανά 30 δλ. και φωτοβολία 10 ν. μιλίων.

Κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου ο φάρος παρέμεινε σβηστός. Τα Γερμανικά στρατεύματα κατοχής απεχώρησαν από την Καλαμάτα στις 6-9-1944⁶, λίγες δε ημέρες πριν αποχωρήσουν καννονιοβόλησαν το φάρο από τα παράκτια πυροβολεία της Καλαμάτας με σκοπό να τον καταστρέψουν.

Ο καννονιοβολισμός, όμως, δεν έφερε αποτέλεσμα εκτός από μία οβίδα, η οποία έπληξε το βόρειο μέρος της κατοικίας των φαροφυλάκων, χωρίς όμως να διαπεράσει τον τοίχο, ούτε να προκαλέσει ιδιαίτερες σοβαρές ζημιές, ειμή μόνο στη τοιχοποιία. Μετά την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής, στα πλαίσια της ανασυγκρότησης του φαρικού δικτύου, ο φάρος επανελειτούργησε ως επιτηρούμενος, με το σύστημα που προαναφέραμε.

Κατά την δύσκολη περίοδο του εμφυλίου πολέμου, ο φάρος δεν έμεινε αδιάφορος, διασαλεύθη δι’ ολίγον η ησυχία του, οι δε φαροφύλακες ως αυτόπτες μάρτυρες ενός επεισοδίου πού περιγράφουμε πιο κάτω, έζησαν με αγωνία την άνομη βία των επιδραμόντων, εδοκίμασαν τον φόβον και είδαν την καταστροφήν του:

Την νύχταν της 5ης Φεβρουαρίου του 1949, επέδραμον δύο οπλοφόροι αριστερής ιδεολογίας, οι οποίοι προσποιούμενοι ότι ανήκαν εις τας Μονάδας Εθνοφυλακής Αμύνης (ΜΕΑ) της περιοχής, εισήλθαν εντός αυτού και προτάσσοντας τα όπλα των, απαίτησαν από τους φαροφύλακες να τους οδηγήσουν στην κορυφή του πύργου όπου ευρίσκεται το σύστημα του φωτοβολικού μηχανήματος.

Στη συνέχεια τους διέταξαν να καταστρέψουν τον μηχανισμόν του, τούτων όμως αρνηθέντων, το έπραξαν οι ίδιοι άνευ ετέρας, και έτσι, ο φάρος έμεινε πάλι για λίγο καιρό, σβηστός⁷.

Το 1950 η Υπηρεσία Φάρων αντικατέστησε τα μηχανήματα πετρελαίου με αυτόματο πυρσό ασετυλίνης Chance 800m/m Αγγλικής κατασκευής. Από τότε ο φάρος μετετράπη από επιτηρούμενος σε ανεπιτήρητο, λειτουργούσε δε με χαρακτηριστικό δύο λευκών αναλαμπών ανά 12 δλ. και φωτοβολία 12 ν. μιλίων.

Το 1999 μετατράπηκε σε ηλιακό με χαρακτηριστικό δύο λευκών αναλαμπών ανά 12 δλ. η δε φωτιστική του εμβέλεια περιορίσθηκε στα 7 ν. μίλια.

Μετά την αυτοματοποίηση του φάρου και της αποσύρσεως το έτος 1953 και του τελευταίου φαροφύλακα κ. Γεωργίου Λαγουδάκου ο φάρος έμεινε μόνος και απροστάτευτος από τη φθορά του πανδαμάτορος χρόνου.

Με εξαίρεση την κατ’ έτος περιοδική συντήρηση των φωτοβολικών μηχανημάτων από το φαρόπλοιο, ίσως από τότε που χτίστηκε να μην έχει υποστεί καμία επισκευή η συντήρηση και το κτηριακό συγκρότημα σήμερα να βρίσκεται σε κακή κατάσταση.

Ας ελπίσουμε ότι θα υπάρξει κάποια κρατική μέριμνα ώστε να αποκατασταθούν οι ζημιές και οι φθορές, που είναι και δείγμα καλής Ελληνικής παρουσίας στο χώρο της Τέχνης και του Πολιτισμού, για να διασωθεί το εξαιρετικό αυτό μνημειακό κτήριο πού δεσπόζει ως βασικό τοπόσημο στην είσοδο του Μεσσηνιακού Κόλπου.

Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε αυτούς πού κατά καιρούς υπηρέτησαν στον φάρο ως φαροφύλακες, οι οποίοι απομονωμένοι και κάτω από δύσκολες συνθήκες ξαγρυπνούσαν για να μη σβήσει ο φάρος. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν πάντοτε υψηλό το αίσθημα της ευθύνης, γιατί απ’ αυτούς κρέμονταν οι ζωές των ναυτικών.

Ως ελάχιστον δείγμα μνήμης καταχωρίζουμε στη συνέχεια τα ονόματα και τον τόπο καταγωγής όσων μπορέσαμε ν’ ανεύρουμε από τα αρχεία της Υπηρεσίας Φάρων⁸ και ζητούμε συγνώμη για τυχόν παράλειψη κάποιου:

1. Μιχαήλ Παναγιώταρος από Οίτυλο
2. Ηλίας Μελέας από Λεύκτρο
3. Πέτρος Δικαιάκος ή Κούκουρας από Οίτυλο
4. Ηλίας Σμαΐλης - Μιχαλόπουλος από Οίτυλο
5. Νικόλαος Γαρίδης από Δολούς
6. Ανδρέας Γαϊτανάρος από Κιτριές
7. Νικόλαος Κωνσταντάκος από Δήμο Μέσσης
8. Αντώνιος Φειδοπιάστης από Οίτυλο
9. Δημήτριος Πετρόγκωνας από Λαγκάδα
10. Παναγιώτης Γαρίδης από Κιτριές
11. Γεώργιος Ξαρχάκος από Πεταλίδι
12. Θεόδωρος Παρασκευάκος από Μεθώνη
13. Ιωάννης Κουμουτσάκης από Μεθώνη
14. Παναγιώτης Κολιάκος από Γύθειο
15. Παναγιώτης Γκιουλέας από Προάστιο
16. Παναγιώτης Γεωργαλέας από Σελίνιτσα
17. Γεώργιος Αλαφάκης από Βάθεια
18. Δημήτριος Γαρίδης από Δολούς
19. Παναγιώτης Λαγούδης από Κιτριές
20. Γεώργιος Γαρίδης από Δολούς
21. Βασίλειος Χαραλαμπέας από Καρδαμύλη
22. Γρηγόριος Καμαρινέας από Δολούς
23. Ιωάννης Δέρκας από Σελίνιτσα
24. Μιχαήλ Λαγουδάκος από Βάθεια
25. Ιωάννης Κοτσονούρης από Δολούς
26. Δημήτριος Μαργαριταράκης από Κορώνη
27. Λύσανδρος Φιλιππίδης από Εξωχώριον
28. Γεώργιος Λαγουδάκος από Καρδαμύλη

Αναφερόμεθα στο θέμα αυτό επειδή μέχρι σήμερα η πολιτεία δεν έστησε ποτέ κανένα μνημείο για να τιμήσει τους φαροφύλακες για τις θυσίες τους, γιατί τέτοια μνημεία υπήρξαν πάντα οι ίδιοι οι φάροι⁹.

Μετά την αυτοματοποίηση των φάρων και την απόσυρση-κατάργηση των φαροφυλάκων ούτοι περιέπεσαν στη δίνη της λησμονιάς.

Πριν είναι αργά, ας κάνουμε την αρχή εμείς να τιμήσουμε αυτούς τους φαροφύλακες.

Με πρωτοβουλία του Δήμου Αβίας και του Πολιτιστικού Συλλόγου Κιτριών και μετά από συνεννόηση - έγκριση της Υπηρεσίας Φάρων, να εντοιχιστεί μαρμάρινη πλάκα με τα ονόματα αυτών σε κάποιο μέρος του μνημείου αυτού πού λέγεται «Φάρος Κιτριών», για να θυμίζει στους επισκέπτας πως κάποτε εκεί έζησαν αυτοί οι άνθρωποι…

Σημειώσεις

1. Μεγάλη Ελλην. Εγκυκλοπαίδεια, Π. Δρανδάκη,, τ. ΙΔ,σ. 469.
2. Εφημ. «Παμμεσσηνιακή» Έτος 2ο Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1995, Φ. 22-23, σ. 4.
3. Γιάννη Σκουλά, ΦΑΡΟΙ «ΠΕΤΡΑ ΚΑΙ ΦΩΣ» ΑΜΜΟΣ 1997,σ.230.
4. Γιάννη Σαΐτα, «οι τρεις πέτρινοι Φάροι» Εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. 13 Αυγούστου 1995 ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ , σσ. 24-27.
5. Στυλιανού Ε. Λυκούδη, «Ιστορικόν περί των Φάρων των Ελλην. θαλασσών» Αθήναι 1917-1918, σ.320.
6. Νίκου Ζερβή «Ή ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΣΤΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑ» Καλαμάτα 1998, σ.263.
7. Το περιστατικό μου το αφηγήθηκε ο τότε υπηρετών φαροφύλακας κ. Γεώργιος Μ. Λαγουδάκος τον οποίον θερμά ευχαριστώ και από τη θέση αυτή.
8. Θερμά ευχαριστώ και από τη θέση αυτή την Υπηρεσία Φάρων του Πολεμικού Ναυτικού για την διευκόλυνση του έργου μου, στην ανεύρεση των φαροφυλάκων και το σύντομο Ιστορικό που μου απέστειλε.
9. Γήση Παπαγεωργίου, «οι Έλληνες Φαροφύλακες», εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 13 Αυγούστου 1995 ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, σσ.12-14.
10. Για το φάρο των Κιτριών έχει γράψει λίγα και ο Γήσης Παπαγεωργίου στο λεύκωμα «ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΠΕΤΡΙΝΟΙ ΦΑΡΟΙ» ΑΜΜΟΣ 1996, σ.168.