Μοιρολόγια
Έμμετρα
στιχουργήματα με θλιβερή υπόθεση.
Τραγούδια θρηνητικά, που τα απαγγέλλουν οι
άνθρωποι κατά το θάνατο αγαπημένων τους
προσώπων.
Τα
μοιρολόγια και γενικά τα τραγούδια του
Χάρου έχουν παλιά παράδοση και διασώζουν
Ομηρικά έθιμα γύρω από το συγκλονιστικό
γεγονός του θανάτου. Ο θάνατος για τους
αρχαίους Έλληνες, όσο και αν η διδασκαλία
τους δέχεται την αθανασία της ψυχής και το
χωρισμό της από το σώμα, δεν έπαυε να είναι
γεγονός που έφερνε θλίψη και πόνο στους
ανθρώπους.
Τα πρώτα
μοιρολόγια τα βρίσκουμε στον Όμηρο, όπου
αναφέρονται νεκρώσιμα τραγούδια της
Ανδρομάχης, της Εκάβης, της Ελένης, του
Αχιλλέα κτλ., με περιεχόμενο όμοιο σχεδόν με
τα σημερινά Ελληνικά μοιρολόγια. Για τον
ήρωά τους, τον Έκτορα, οι Τρώες αρχίζουν
ομαδικό και ατομικό θρήνο:
<<Έλεγε
κλαίοντας και ομού στενάζαν κι οι πολίτες
και πρώτη εμοιρολόγησε των γυναικών η Εκάβη:
Τέκνον, τι
έπαθα η πικρή! Και ακόμη εγώ θα ζήσω,
αφού μου απέθανες εσύ, που ημέρα νύκτα ήσουν
το ζηλευτό καμάρι μου…>>.
Από την
άλλη μεριά οι Έλληνες κλαίνε τον Πάτροκλο
ολόκληρη τη νύχτα:
<<Είπε
και εις όλους κίνησε τον πόθον των δακρύων
κι η αυγή τους ήβρε ολόγυρα στο λείψανο να
κλαίουν>>.
Ανάλογα
μοιρολόγια έψελναν και στους κλασικούς
χρόνους γυναίκες «Θρηνωδοί» (μοιρολογίστρες,
όπως τις λένε σήμερα), οι οποίες θρηνούσαν
τραγουδιστά κατά την εκφορά των νεκρών.
Διάσημοι
ποιητές, σαν τον Πίνδαρο και το Σιμωνίδη,
έγραψαν επικήδεια τραγούδια για τους
νεκρούς πλούσιων οικογενειών. Το έθιμο αυτό
συνεχίστηκε και μετά την επικράτηση του
Χριστιανισμού, περνά μέσα από τη Βυζαντινή
εποχή, ακμάζει στη μεταβυζαντινή και φτάνει
στη νεώτερη εποχή με την πλούσια σε
λυρικότητα ποικιλία.
Τα
σύγχρονα μοιρολόγια αποτελούνται συνήθως
από δεκαπεντασύλλαβους στίχους και
διακρίνονται σε μοιρολόγια επαινετικά του
νεκρού και σε μοιρολόγια του Χάρου.
Το
μοιρολόι φτάνει στη μεγαλύτερη ακμή στην
περιοχή της Μάνης, αλλά εκεί η εκφραστική
του δύναμη μεταβάλλεται σε αφηγηματικό
ποίημα-τραγούδι, σε εκτενή πολλές φορές
ιστορία του νεκρού.
Στη Μάνη,
τα μοιρολόγια έχουν σχεδόν υποκαταστήσει
τα άλλα τραγούδια, είναι η μόνη μορφή λαϊκής
ποίησης και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά,
ενώ και σήμερα ακόμα αυτοσχεδιάζουν και
δημιουργούν οι Μανιάτισσες.
Στη Μάνη
επικρατεί ολόκληρη εθιμοτυπία για τα
μοιρολόγια. Όταν πεθάνει κάποιος οι
γυναίκες του χωριού πηγαίνουν στο «κάθισμα»,
κάθονται γύρω-γύρω από το νεκρό και
αρχίζουν ένα διάλογο με μοιρολόγια.
Οι
γυναίκες μοιρολογούν το νεκρό ιεραρχικά,
που, όταν πρόκειται για άνδρα, ξεκινά από τη
μάνα και συνεχίζεται από την αδελφή, την
κόρη και, τέλος καταλήγει στη γυναίκα του.
Αποτελεί τιμή για την οικογένεια του νεκρού
να μοιρολογηθεί από άτομο εκτός της
οικογένειας.
Τη
γυναίκα που λέει ένα μοιρολόι δεν πρέπει να
τη διακόψει κανένας και αυτή που θέλει να
συνεχίσει ζητά την άδειά της. Το
μοιρολόι αρχίζει με το ξενύχτισμα του
νεκρού, συνεχίζεται όταν το φέρετρο
μεταφέρεται στην εκκλησία και αλλάζει μ'
ένα σπασμωδικό κλάμα μέσα στην εκκλησία την
ώρα της ακολουθίας. Γίνεται
εντονότερο στο δρόμο προς το νεκροταφείο,
όπου ενώνεται με τις φωνές των συγγενών του
νεκρού, και αποκορυφώνεται μπροστά στον
τάφο.
Οι
μοιρολογήτρες, μερικές από τις οποίες
κάνουν μεγάλα ταξίδια για να θρηνήσουν ένα
μακρινό συγγενή τους ή κάποτε και ανθρώπους
που δε συνάντησαν ποτέ, αυτοσχεδιάζουν
βασικά τα μοιρολόγια τους δίπλα στο νεκρό,
με βάση ορισμένες τυπικές φράσεις που
επαναλαμβάνονται σταθερά.
Τα
μανιάτικα μοιρολόγια είναι μεγάλοι
επικήδειοι έμμετροι ύμνοι, στους οποίους ο
κλασικός δεκαπεντασύλλαβος του δημοτικού
τραγουδιού έχει αντικατασταθεί με
δεκαεξασύλλαβο στίχο.
Μπορούν
να χωριστούν σε κατηγορίες, όπως και τα
μοιρολόγια της υπόλοιπης Ελλάδας, αλλά
πρέπει να προστεθούν σε αυτά και τα διάφορα
ιστορικά περιστατικά, στα οποία
αναφέρονται η ζωή του νεκρού, ο τρόπος του
θανάτου του, η κοινωνική σταδιοδρομία και
δράση του ή η πολεμική και στρατιωτική
σταδιοδρομία του.
Έχουμε
ακόμη μανιάτικα μοιρολόγια νουθετικά και
φρονηματιστικά και με πιο γενικό ιστορικό
και εθνικό ενδιαφέρον. Τέλος υπάρχουν και
μοιρολόγια που αναφέρονται στην εκδίκηση
και είναι τα περισσότερα και τα πιο
χαρακτηριστικά της Μάνης.
|